Gerçekten de karanlığın içinde bir yıldızdır evrim. Sayılı komplolara maruz kalmış ama sonunda kabul görmüş bir inanış değil bir teoridir. Hayatın şifresinin saklı olduğu kocaman bir ağaç. Aristoteles’e göre dört element nasıl bir şeyi o şey yapan şey, öz töz ve cevher ise insan yaşamı ve türler içerisindeki değişikliklerdeki, bir şeyi o şey yapan şey, öz töz ve cevher de evrim ve onun mekanizmalarıdır.
Charles Darwin’in merakı ve araştırmaları, Beagle ile beş yıl süren yolculuğu, Galapagos adalarındaki keşifleri ve gözlemleri sayesinde taşlar yerine oturmaya başlamıştır. Bu mücadelenin kabulü ve açıklanması uzun yıllar sürse bile şu an hayatımızda mihenk taşı görevi görmektedir. Bir kitapta insanların Darwin için “O solucan gibi bir insandır.” diye aşağılandığını okumuştum. Aslında solucanlarla yaptığı deneyinden dolayı ona öyle denmiş. Ama demek istediği şey şu Darwin’in, solucan deneylerinden çıkardığı bir gözlemde şudur solucanlar saban yokken de toprağı sürüyor ve evir devir ediyor, saban varken de bu işe devam ediyorlar. Yani evrim teorisi ortaya atılmadan önce de evrim vardı ve mekanizmaları işliyordu kimse farkında değildi ve bu teori ortaya atıldıktan sonra da herkes ne kadar yalanlarsa yalanlasın evrim hala var ve devam etmekte. İşte her şey Darwin’in doğal seçilim görüşüyle başladı. Çeşitli evrim mekanizmaları da buna eklenerek devam etti.
Şu an günümüzde var olan küresel bir salgınla mücadele etmekteyiz. Çoğu insan bu salgın için komplo dese de bilim her şeyi tüm berraklığıyla açıklıyor. İşte evrim burada kaçınılmaz gerçekliğimiz oluyor. Bizzat elle tutulur örneği Sars-Cov-2 virüsünün hastalığı Covid-19 ve evrimi. Koronavirüs’ten biraz bahsedecek olursak, 1940’larda görülmeye başlamış, 1960’larda ise bu virüs insanlarda da görülmüştür. Koronavirüsler bir RNA virüsü olduğu için dünya üzerine en büyük genoma sahip virüs tipidirler. Bu virüs %30 civarında yarasada bulunan koronavirüse benzer, bir miktar da pangolinlerdeki koronavirüsle benzerlik gösterir. 2002 yılında Sars, 2012-2013 yıllarında ise Mers virüsleri gözlemlenmiştir. 2019 yılında pnömoni olarak meydana çıkan büyük pandemi Sars-Cov2 olarak tanımlanmış Covid-19 olarak da literatürdeki yerini almıştır. Dünya’da Aralık 2019’dan bu yana bu virüs çoğu kez mutasyon geçirmiş, aynı kalmamıştır. Tüm canlılar mutasyon geçirir. Mutasyon hayatın bir parçası ve evrimin bir kaynağıdır. Kopyalanırken oluşan hatalar yüzünden mutasyona uğruyorlar. Bu gerçekleşen mutasyonların çoğu virüse etki etmezken oluşan mutasyon ekstrem sonuçlar da doğurabilir, virüsü yok etmek gibi. Eğer ki bir seçilim baskısı varsa çünkü seçilim baskısı olmadan seçilim ve evrim olmaz. Darwin’in “Doğal Seçilim” görüşü yine virüslerde iş başında. Çünkü doğal seçilim, belli bir türde dış çevreye uyum konusunda daha elverişli özelliklere sahip organizmaların, bu elverişli özelliklere sahip olmayan diğer bireylere göre yaşama ve üreme şanslarının daha yüksek olması ve bunun sonucu olarak genlerini yeni kuşaklara aktarabilmeleri yoluyla işleyen bir evrim mekanizmasıdır. İşte mutasyon tek başına yeterli değildir, mutasyonla beraber seçilim baskısı da varsa o zaman seçilme olur ve filogenetik olarak yapılan çalışmalarda bir virüsün yok olup gittiği ve daha çok çoğaldığı görülür. Bugünkü filogenetik çalışmalarda Sars-Cov-2 mutasyona uğramaktadır. Bu mutasyonlar şu an virüse bir avantaj ve dezavantaj sağlamamaktadır.
Yukarıda yeni koronavirüsün genomik epidemiyolojisi verilmiştir. Yani soy ağacı denilebilir. Görüldüğü üzere 2019 Aralık ayında tek bir atadan meydana gelen koronavirüs zamanla dallanarak uzayan geniş çoğalmalar yaşamıştır. Buna mutasyon ve doğal seçilim denir ve hiç kuşkusuz koronavirüsler üzerinden evrimi konuşmaktayız. Bu nasıl oluyor nasıl bu şekilde bir dallanma gözlenebiliyor gelin bakalım. Koronavirüsler RNA virüsü olduklarından yapılarında meydana gelen mutasyonları bir DNA gibi onaramazlar ve genetik yapısı değişmiş yeni bireyler oluştururlar. Oluşan bu mutasyonlar planlı olmaz hayatlarında rastgele meydana gelir ve buna adapte olarak uyum sağlamaya çalışır, verimli türler oluşturur ve yaşam mücadelesi verirler. Yani burada seçilim ön plana çıkar seçilim ne kadar baskınsa seçilim olur ve virüs yeni haliyle devam eder. Bu bir kırmızı alarm mı tabiki de değil ya da olabilir. Ama bir virüs hem çok bulaşıcı hem de çok ölümcül olamaz çünkü böyle bir süreçte kendi yaşamını düşünmek zorunda bu yüzden konakçıya uyum sağlamalı ve hayatını devam ettirmelidir. Kafanızda ama İngiltere’de yeni mutasyonlu virüs var imdat dediğinizi duyarım ama bu bir korku değil bir gerçek. Ölümler olabilir, bunlar immün sistem yetersizliğine bağlı, yaşa bağlı ya da kronik hastalığa bağlı sonuçlar olabilir. Ölümün yanı sıra bazı insanlar bu hastalığı bir nezle, alerji vs. daha hafif atlatıyorlar. Demek ki bu virüs de yaşamayı seviyor ve canlılığı için canlı bir organizmaya ihtiyacı var bu yüzden kendince olumlu yönde evrimleştiğini gösteriyor. İşte çevrenin destekleyebileceğinden fazla bireyin üretilmesi yaşamı devam ettirmek için bir mücadeleye yol açar ve her kuşaktan yavrular yaşamını sürdürebilir, bu da doğal seçilimin aşikar örneğidir. Türler değişecek belki ölümler daha da artacak, verimli döller oluşmayacak ya da hiç üreyemeyecekler. Burada yine evrim devam edecek, Covid’e neden olan virüsün değiştiği gibi. Doğal seçilimin milyarlarca kuşak boyunca türleri değiştirebileceği sonucu yine gözler önünde. Covid-19’a her birey farklı reaksiyonlar gösterir ama bireyler tek başına evrim geçirmez evrim popülasyonda gözlemlenir. Yani evrim popülasyonlarda kuşaktan kuşağa değişiklikleri gösterir. Koronavirüslerde ki mutasyon ve doğal seçilim örneği böyledir. Virüs mutasyon geçirdi bu nasıl olur? Yine onlarca endişe. Virüsün evrimleşme sürecinde şansa bağlı olduğunu söylemiştik, şansa bağlı değişimlerde nötral mutasyonlar baş gösterir duruma bağlı olarak dalgalanmalarda artış ya da azalış gösterebilirler bu da genetik sürüklenmedir fakat genetik sürüklenme populasyonun küçülmesine sebep olur ve dar boğaz etkisi ve kurucu etkisi meydana gelebilir. Depremler, seller meydana gelebilir bireylerin büyük çoğunluğu ölebilir ve ordan kalan yeni bir korona türü etrafa geçmiş olabilir bir değişim böyle gözlemlenebilir bu darboğaz etkisidir. Kurucu etkisine bakacak olursak 2019 Mart’a kadar yeni tip korona virüs ülkemizde de yoktu virüslü bir bireyin ülkemize giriş yapmasıyla bu virüs ülkemize giriş yaptı ve bulaş yoluyla yaşamını devam ettirdi. Çünkü kurucu etkisi birkaç x bireyinin izole olmuş bir alanda yerleşip çoğaldığında daha büyük popülasyonlardaki gen havuzunun bir kısmını oluşturur, koronavirüslerde de bu mekanizmayı düşünebiliriz.
Yeni mutasyonlu virüs dedikleri aslında en başından beri mutasyon geçiren bir virüs yukarıdaki filogenetik ağaçta da görüldüğü üzere gen akışı sayesinde farklı popülasyonlarla genetik alışverişi sağlamış ve farklılaşarak yani evrim mekanizmalarını kullanarak, evrim ile beraber ülkeler arası dağılımı gerçekleştirmiş ve bir gen akışı oluşturmuştur. Bu mekanizmaların yanında bir mekanizmaya daha değinecek olursak transpozonlar. Transpozonlar, gen kopyalamalarından sonraki sıçramadır, kendini kopyalar ve kopyalanan dizi üç dört nükleotid öteye sıçrayabilir. Bu sıçramalar düzgün giderse bir sorun oluşturmaz ama sıçrama sırasında boşluklar kalır ve tamamlanma olmazsa mutasyon gerçekleşeceği için yine bir evrim görülebilir. Yeni tip koronavirüsünde de transpozonların etkili olmuş olabileceği düşünülebilir ama bu kanıtlanmış değildir.
Şu an küçücük bir virüs üzerinden evrim konuşabiliyorsak bunu Darwinw’e, Darwin’in beynini kurcalayacak sorunu ortaya attığı için Malthus’a çok şey borçluyuz. Hatta Galapagos adasındaki ispinozlara, fosillere bile. Belki de şu an otururken canlılığın bir kısmında evrim yeniden doğum yapıyor türler değişiyor bunu ancak bilimle bilebiliriz. Lisedeyken edebiyat öğretmenimiz “Tanzimat edebiyatın doğum sancısıdır.” demişti. Bence evrimde biyolojinin ve bilimin hatta yaşamın doğum sancısıdır. Ali Demirsoy hocamızın dediği gibi ne zaman dogmalardan kurtulursak o zaman bilimde ilerleyeceğiz. İşte mutasyon, doğal seçilim, gen akışı, genetik sürüklenme, transpozon, darboğaz kurucu derken evrim, virüs ve insanlık iç içe. İşte evrim hayatın muazzam gerçeği.
Derlediğim bu yazımla yardımcı olabileceğimi düşünüyorum. Sağlıkla ve bilimle kalın...
Bu yazıyı dönem ödevim için yazmış ve ders hocamdan tam puan almıştım çeşitli kaynaklar kullanarak bu yazıyı oluşturdum. Kullandığım kaynakları size buraya listeliyorum;
KAYNAKLAR
• Türkan, P. D. (2017). Temel Biyoloji (242-292). Palme Yayıncılık.
• Biyoloji Eğitiminde Evrim Sempozyumu Kitabı (s. 14-38)
• Bakırcı, Çağrı Mert. (2018). Evrim Kuramı ve Mekanizmaları. (3.Baskı). İstanbul: Ginko Bilim. (s.98-138)
• Tont. Sargun. (2019). Solucanlara Piyano Çalan Adam. (1.Baskı). İstanbul: Ginko Bilim. (s.11-14)
• Kence, A. (tarih yok). Biyoloji Eğitiminde Evrim ve Yaratıcılık. Ankara.
• Aydın, S.Ö. (2020-2021). Balıkesir. (Ders Kayıtları)
• https://tr.wikipedia.org/wiki/Charles_Darwin (Darwin’in Hayatı)
• https://nextstrain.org/ncov/global (Filogenetik ağaç)
• https://www.youtube.com/watch?v=T7HjDkfQ6es&t=7189s (Semih Tareen Sars-Cov2 viral evrimi)
• https://www.youtube.com/watch?v=JK1YYV0jOjg (Evrimağacı, Mutant koronavirüs evrimleşirse)
• https://www.youtube.com/watch?v=F5XOpXLrj00 (Evrimağacı Wuhan Koronavirüs Salgını (2019-nCoV) Hakkında Bilimsel Gerçekler
• https://www.youtube.com/watch?v=R4g-Uqtd5pw&t=1712s (Evrim 101, evrimleşme mekanizmları)
• https://www.youtube.com/watch?v=zd5lQyHwJ6c
• ATOCOSMİC 8 ve 9. Saatler arası Cihan Taştan ile CRISPR
• https://www.youtube.com/watch?v=mbC_iXkNoUM
• https://www.youtube.com/watch?v=kale3L3VUbg&t=33s (Darwin’in Mücadelesi Türlerin Kökeni)
• https://www.youtube.com/watch?v=8GHVjFs20m8 (Darwin’in Kayıp Yolculuğu)
Kaynaklar
- Rabia İnan. (2021). Karanliğin İçinde Bir Yildiz: Evrim. Not: Derleme yazı.
