Bu soruya kesin bir cevap verebilmek için önce bilinç ve zeka ne onu bilmemiz lazım, ki ikisi de daha çözemediğimiz şeyler. Ancak konuya felsefeden girdiğiniz için bir miktar spekülasyon yapabiliriz.
Önce zeka hakkında bildiklerimiz ile başlayalım. Zekanızı ölçen testler olmasına rağmen zekanın nasıl işlediği tam olarak belli değil. Zeka insandan insana değişebildiği gibi sırf bizim türümüze özel bir şey de değil, bazı canlı türlerinde yapılan araştırmalar insan ile kıyaslanabilecek zeka belirtilerine rastladı. 1* (Link aşağıda) Daha önce hiç düşünmediğimiz arılar bile belli bir zekaya sahip olduklarını gösterdi. 2*
İşin spekülasyon tarafına dönersek, bu örneklerde göze batan en büyük şey zekayı nasıl ölçtüğümüz. Farklı hayvanlarda zekayı ölçmek için farklı ve onlara uygun testler yaratıyoruz, yani her canlı aynı şekilde zeki değil. Zeka bilgisi ve yaşam deneyimleri ile yakından alakalı. Ki bu da insanlara uyguladığımız klasik zeka testini anlamsızlaştırıyor.
Buradan yola çıkarak zekayı bir bilgisayarın işlemcisine benzetebiliriz. Bir bilgisayarın işlemcisi ne kadar iyi olursa olsun, eğer Windows 95 ile çalışıyorsa ne kadar uğraşırsanız uğraşın en son çıkan programları çalıştıramazsınız. Yani aynı bilgi erişimine sahip olmayan iki canlının zekasını ölçmek ve karşılaştırmak zor.
Bilinç ise çok daha farazi bir kavram, çünkü bilinci çoğu zaman zekaya göre tanımlıyoruz. İnsanda "bilinç seviyesi" kavramı çoğu kez söylediklerine ya da davranışlarına göre değişiyor. Aptalca hatalar yapabilen insanlara "bilinçsiz" denebilirken doğru davranışları sergileyenlere "bilinçli" diyoruz. Bu durumda bilinç zeka ile aynı şey olmuyor mu?
Burada bilinci zekadan ayıran bazı diğer kavramlara da değinmek lazım. (hepsine değinmeyip kısa tutacağım) Bunlardan kendinden ve etrafındaki olaylardan haberdar olma, farkında olma durumu öne çıkıyor. Başta belirleyici gibi dursa da bu kavramlar hakkında da problemler var.
Bir canlının kendinin farkında olduğunu nasıl anlarsın? Havanlarda bunu test etmenin en yaygın yolu bir ayna kullanmak, aynadaki yansımanın kendisi olduğunu fark eden canlılar bilinç sahibi sayılıyor. Ancak bu teste yapılan eleştiriler de var. 3* Her türün algısının aynı şekilde işlemesi beklenemez. Aynı şey etrafındaki nesnelerin farkında olma durumu için de geçerli.
Toparlayacak olursak bilinç için kullandığımız klasik kıstaslar sorunlu ve hangi canlıların bilinçli olup olmadığı hakkında isabetli veri sunamıyor. Zeka ve bilinç ilişkisi de en başta gelen örneklerden.
Kaynaklar
- SHAENA MONTANARI. We Knew Ravens Are Smart. But Not This Smart. (15 Ocak 2021). Alındığı Tarih: 15 Ocak 2021. Alındığı Yer: NATIONAL GEOGRAPHIC | Arşiv Bağlantısı
- Virginia Morell. Bumble Bees Are Surprisingly Innovative. (15 Ocak 2021). Alındığı Tarih: 15 Ocak 2021. Alındığı Yer: Sciencemag | Arşiv Bağlantısı
- Marc Bekoff. (2021). Awareness: Animal Reflections. Nature, sf: Nature. doi: 10.1038/419255a. | Arşiv Bağlantısı