27 Dilde Çocuklarda Ünsüz Seslerin Kazanımı: Diller Arası Bir Derleme

Avustralya’da yer alan Charles Sturt Üniversitesi’nden Dr. McLeod ve Dr. Crowe 2018 yılında Amerikan Dil ve Konuşma Bozuklukları Dergisi’nde çocukların ünsüz sesleri kazanımını diller arası boyutta inceleyen bir derleme yayınladılar. Bu çalışmayı oluştururken, içinde Türkçenin de bulunduğu, 27 dilde ünsüz seslerin kazanımı ile ilgili 1931-2016 yılları arasında yayınlanmış 60 makaleyi detaylı olarak incelediler.

Ünsüzlerin kazanımı neden önemlidir?

Çocukların konuşmada ustalaşabilmeleri ünsüz sesleri, ünsüz ses öbeklerini, ünlü sesleri, tonları, prosodik özellikleri (tonlama, vurgu) ve fonolojik (sesbilgisel) kuralları anlamalarına ve üretmelerine bağlıdır. Bu nedenle ünsüz seslerde ustalaşma hem tipik fonolojik gelişimin hem de fonolojik bozuklukların izlenmesinde en yaygın kullanılan ölçü olarak karşımıza çıkar.

Dolayısıyla, çocukların ünsüz sesleri nasıl ve hangi sırayla kazandıklarını bilmek, artikülasyon bozukluklarını erken dönemde tanılamak açısından oldukça önemlidir. Çünkü erken tanı, erken müdahaleyi de beraberinde getirir. Böylece, küçük yaşlarda desteklediğimiz bu çocuklar; normal dil ve konuşma gelişimi gösteren yaşıtlarını kısa sürede yakalayabilirler.

Ünsüz seslerin kazanımı ile ilgili görüşler nelerdir?

Konu ile ilgili literatürde (alanyazın) araştırmacıların bir kısmı, ünlü ve ünsüz sesler gibi fonolojik yapıların kazanımının dünya üzerindeki tüm dillerde evrensel olarak aynı sırayı izlediğini öne sürerken; diğer araştırmacılar ise, fonolojik gelişimde bireysel farklılıkların belirleyici olduğunu dile getirerek evrensel kazanım görüşüne karşı çıkma eğilimindedir. Son yıllarda ise bazı araştırmacılar, özellikle de iki dilli/ çok dilli çocuklarla çalışırken hem evrensel fonolojik gelişim ilkelerinin hem de bireysel farklılıkların beraberce ele alınmasının büyük önem taşıdığını belirtmektedirler.

Bu çalışmanın temel bulguları nelerdir?

Bu çalışmada araştırmacılar; ünsüz seslerin hangi yaşta kazanıldığı, ünsüz seslerin çıkış yeri (dudaksıl, diş yuvasıl vb.) ve biçimi (titreşimli, sürtünmeli vb.), ünsüz seslerin hangi yaşta hangi doğruluk yüzdesiyle üretildiği gibi konularda diller arası boyutta bir karşılaştırma yapabilmek için; Arapça, Kantonca, Danca, Flemence, İngilizce, Fransızca, Almanca, Yunanca, Haiti Kreole¹, İbranice, Macarca, İzlandaca, İtalyanca, Jamaika Kreole, Japonca, Korece, Malayca, Maltaca, Mandarince, Portekizce, Türkçe, Slovakça, İspanyolca ve Tswana, Swahili, ve Xhosa gibi güney Afrika dillerinde ünsüz seslerin kazanımı konusunda yapılmış 60 makaleyi incelediler. Gözlemciler arası güvenilirliği sağlamak için de, makalelerden elde ettikleri bilgileri her bir araştırmacının ayrı ayrı istatistik programına girdiğini ve sonuçları karşılaştırdıklarını belirttiler.

Çalışmanın bulguları tüm dillerde çocukların 5 yaş itibari ile ünsüz sesleri %93 oranında bir doğrulukla üretebildiklerini ortaya koyması bakımından fonolojik gelişimdeki evrensellik ilkesini destekler nitelikte. Araştırmacılar, ünsüz seslerin çıkış biçimi bakımından, çocukların ilk olarak patlamalı (Türkçedeki /b/, /p/, /t/, /k/² gibi), genizsil (Türkçedeki /m/, /n/ gibi) ve şaklatmalı (Afrika dillerinde yer alan) sesleri kazandıklarını; ancak titreşimli (İspanyolca’daki /r/ gibi), çarpmalı (Türkçedeki /r/ gibi), sürtünmeli (Türkçedeki /f/, /v/, /s/, /z/, /ş/, /j/ gibi) ve sürtünmesiz (Türkçedeki /c/, /ç/ gibi) sesleri ise daha geç dönemde kazandıklarını vurguladılar. Akıcı (Türkçedeki /l/ gibi) seslerin ise her durumda sürtünmeli seslerden önce kazanılmadığını gözlemlediler. Ünsüz seslerin çıkış yeri bakımından, çocukların ilk olarak dudaksıl (Türkçedeki /b/, /p/ gibi), gırtaksıl (Türkçedeki /h/ gibi), damaksıl (Türkçedeki /y/ gibi), ön ve art damaksıl (Türkçedeki /k/, /g/ gibi) sesleri daha erken yaşlarda kazandıklarını; buna karşılık, dişsil ve dişyuvasıl (Türkçedeki /s/, /z/, /y/, /r/, /l/ gibi) sesleri ise daha geç dönemde kazandıklarını ifade ettiler. Buna karşın çocukların 5 yaşında olmalarına rağmen hala kazanamadıkları ünsüz seslerin diller arasında farklılık gösterdiğini belirten araştırmacılar, dile özgü ve bireysel farklılıkların etkisine dikkat çektiler.

Sonuç olarak, çocukların tüm dillerde 5 yaş civarında ünsüz seslerin kazanımını tamamladığını vurgulayan araştırmacılar, dil ve konuşma terapistlerini ünsüz seslerin kazanım sürecinde bireysel farklılıkları göz önüne almaları konusunda da uyardılar.

Bu çalışmanın konuyla ilgili var olan bilgi birikimimize katkısı nedir?

Bu çalışmadan hareketle, çocuklardan hangi yaşta hangi sesleri kazanmalarını beklememiz gerektiğini bilmemiz, çocuklara dair gerçekçi beklentiler geliştirmemize yardımcı olabilir. Bu durum sadece dil ve konuşma terapistleri için değil, anne-babalar için de çok önemli. Çocuğumuz 5 yaşından küçükse, henüz bir sesi çıkarmak için gerekli anatomik yeterlilikleri sağlamadığı için kaygı ve stress hissetmek yerine, yapabildiklerine odaklanıp beraber keyifle zaman geçirebiliriz. Çocuğumuz 5 yaşından büyükse, “nasılsa düzelir” rehavetine kapılmadan bir uzman görüşü almamız gerektiğini de biliriz böylece. Bu bilgiler ışığında, artikülasyon sorunu yaşayan çocuklarla çalışırken hem ünsüz seslerin kazanımındaki evrensel örüntüleri dikkate alıp, hem de gelişimlerindeki bireysel farklılıklara duyarlı bir müdahale/ terapi programı hazırlayabiliriz.

***

¹ Avrupa dilleri ile Afrika dillerinin etkileşimi sonucu ortaya çıkan melez dillerin genel adı.

² Okuyucuya kolaylık olması bakımından Türkçe seslerden örnekler verilmiştir, makalenin orijinalinde ise Türkçe seslere dayalı bir örnekleme yoktur.