2.400 Dili Kapsayan Araştırmaya Göre Dünyanın Dil Çeşitliliğinin Yarısı Tehlike Altında!

Dünyada 7.000'den fazla dil var ve bunların gramerleri arasında büyük farklılıklar bulunuyor. Dil bilimciler bu konuyla ilgileniyorlar çünkü bu farklılıklar bize tarihimiz, bilişsel kabiliyetlerimiz ve insan olmanın ne anlam ifade ettiği hakkında bir içgörü sağlıyor. Ancak çocuklara gitgide daha az dil öğretilmesi ve bazı dillerin gitgide daha az konuşulması, dünyadaki dil çeşitliliğini riske atıyor.

Araştırmacılar, Science Advances'te yayımlanan yeni bir makaleyle birlikte dillerin gramerleri için Grambank adını verdikleri kapsamlı bir veri tabanı geliştirdi.^[1] Bu kaynak sayesinde dillerle ilgili akademik soru işaretlerinin birçoğuna yanıt bulunabiliyor ve mevcut sorunların çözülmemesi halinde dil çeşitliliğinin ne kadar azalabileceği anlaşılabiliyor. Şimdiye dek elde edilen bulgular, bizlere şu uyarı mesajını veriyor: Dilleri kaybediyoruz, dil çeşitliliğini kaybediyoruz ve bu konu hakkında bir şey yapmazsak, kolektif geçmişimize açılan pencerelerden bazılarını yitireceğiz!

Gramer Nedir?

Belli bir dil içerisinde neyin cümle, neyin "zırva" olduğunu belirleyen kurallar bütününe gramer denir. Örneğin İngilizce'de haber kipi kullanmak şarttır. "Sarah", "kâğıt" ve "yazmak" kelimelerini anlamlı bir cümlede bir araya getirebilmek için zamanı bildiren bir kip kullanılması gerekir.

Ama bu durum her dil için geçerli değildir. Japonya'daki yerel bir dil olan Hokkaido Ainu dilini konuşan insanların, cümle içerisinde zamanı bildirmesine hiç gerek yoktur. Cümle içerisine "halihazırda", "yarın" gibi kelimeler ekleyebilirler ama eklemeseler bile anlamlı bir cümle kurulabilir. Büyük antropologlardan Franz Boas'ın bir zamanlar söylediği gibi, "gramer, [...] deneyimlerin hangi açılardan ifade edilmesi gerektiğini belirler".^[2]

Dil bilimcilerin ilgi alanı, "doğru" gramer değildir. Gramerin zamana ve mekâna göre değişebildiği bilinen bir şeydir ve dil bilimciler bu farklılıkların kötü değil, aksine harika bir şey olduğunu düşünmektedir.

Diller arasındaki kural farklılıkları hakkında araştırma yaparak zihinlerimizin nasıl çalıştığına, çevremizdekilere nasıl anlam aktarımı yaptığımıza dair bilgi edinebiliriz. Ayrıca tarihimizi, nereden geldiğimizi, şu an olduğumuz yere nasıl geldiğimizi öğrenebiliriz.

Gramere Adanmış Dev Bir Dil Bilimsel Veri Tabanı!

Uluslararası isimlerden oluşan bir grup araştırmacı, yıllarca dil kurallarıyla ilgili kitaplar okuduktan, farklı dillerin uzmanlarıyla ve konuşanlarıyla görüştükten sonra Grambank projesini hayata geçirdiler.

Farklı dillerin gramerleri arasında büyük farklılıklar olabildiği için bu, hayata geçirmesi kolay bir proje değildi. Ayrıca insanlar, dil kurallarının tam olarak nasıl işlediğini tarif ederken birbirlerinden farklı tarifler verebiliyordu. Araştırmacıların karşılaştığı zorluklardan biri de bu farklılıkları anlamaktı.

Araştırmacılar, ikisi yazılı olmak üzere toplamda 2.400'den fazla dil arasında kıyaslamalar yapabilmek için 195 tane sorudan yararlandı. Aşağıdaki haritada her bir nokta bir dili temsil ediyor ve birbirine yakın olan dillerin renkleri de yakın tonlarla gösterilmiş. Bu harita hazırlanırken temel bileşen analizi olarak bilinen bir teknik kullanıldı. Böylece 195 soru, üç farklı boyuta ayrıldı ve araştırmacılar bunları daha sonra kırmızı, yeşil ve mavi olarak haritalandırdı.

Ortaya çıkan renkler arasında çok fazla çeşitlilik olması, diller arasında ne kadar fark olduğunu gösteriyor. Örneğin Pasifik gibi renklerin birbirine benzer olduğu yerlerdeki dillerin birbiriyle bağlantılı olduğu veya o diller arasında çok fazla alışveriş olduğu söylenebilir.

The Conversation

Ne yazik ki dünyadaki yerel diller, kolonizasyon ve küreselleşme yüzünden büyük bir tehlikeyle karşı karşıya. Biliyoruz ki bir dilin ölmesi, yerli bireylerin ve halkların sağlığını ciddi şekilde etkiliyor çünkü insanların atalarıyla, geleneksel bilgileriyle olan bağları zarar görüyor.

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

Neden Desteğe İhtiyacımız Var?

Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor.

Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak (yani kendi mesleğimiz doğrultusunda bir iş sahibi olursak) Evrim Ağacı'na zaman ayıramayacağımızı, ayakta tutamayacağımızı biliyoruz. Çünkü az sonra detaylarını vereceğimiz üzere, Evrim Ağacı sosyal medyada denk geldiğiniz makale ve videolardan çok daha büyük, kapsamlı ve aşırı zaman alan bir bilim platformu projesi. Bu nedenle bizler, meslek olarak Evrim Ağacı'nı seçtik.

Eğer hem Evrim Ağacı'ndan hayatımızı idame ettirecek, mesleklerimizi bırakmayı en azından kısmen meşrulaştıracak ve mantıklı kılacak kadar bir gelir kaynağı elde edemezsek, mecburen Evrim Ağacı'nı bırakıp, kendi mesleklerimize döneceğiz. Ama bunu istemiyoruz ve bu nedenle didiniyoruz.

Destek Ol

Dünyadaki Dil Çeşitliliğinin Neredeyse Yarısı Risk Altında!

Yapılan araştırmanın amaçlarından biri, tekil dillerin ötesinde gramer çeşitliliğinin ne derecede azalabileceğini öğrenmekti. Grambank veri tabanı, dünya genelindeki diller arasında şaşırtıcı derecede fazla varyasyon olduğunu ortaya koyuyor ve bu da insanların değişim, varyasyon, yaratım konularında ne kadar yetenekli olduğunu gösteriyor.

Araştırmacılar, halihazırda risk altında olan dillerin kaybolması halinde bunun ne gibi etkiler doğuracağını bulmak için ekolojik bir ölçüm yaptı. Elde edilen sonuca göre dünyadaki bazı bölgeler, diğerlerinden daha çok etkilenecek.

Özellikle Güney Amerika'daki ve Avustralya'daki sonuçlar korku verici. Bu bölgelerdeki yerel dillerin tamamı risk altında, o yüzden buradaki yerel dil çeşitliliğinin tamamen kaybedilmesi bekleniyor. Pasifik, Güneydoğu Asya, Avrupa gibi dillerin daha güvende olduğu yerlerde bile çeşitlilik yaklaşık %25 oranında azalıyor.

The Conversation

Dillerin yeniden hayata döndürülmesi için sürekli olarak çaba gösterilmezse çok fazla insan zarar görecek ve insanlık tarihine, bilişselliğe, kültüre açılan ve ortak olarak kullandığımız çerçeve, parçalara ayrılacak.

Birleşmiş Milletler, 2022-2032 aralığını Yerli Diller On Yılı ilan etti.^[3] Dünya genelinde Ngukurr Language Centre, Noongar Boodjar Language Centre, Kanada'daki Heiltsuk Cultural Education Centre gibi bazı yerel kuruluşlar, dilleri hayatta tutmak veya hayata döndürmek için çalışıyor. Dünya'nın en eski dillerinden birinden bazı kelimeleri seslendirmek veya sadece kelimeleri incelemek için Angelina Joshua tarafından hazırlanan interaktif animasyona göz atabilirsiniz.