Zihin Gezinmesi Nedir? Nasıl Önlenir? Zihnin Yapılan İşten Uzaklaşması Bir Avantaj mı, Yoksa Dezavantaj mı?

Zihin gezinmesi (İng: "mind wandering"), dikkatin genellikle dış dünya ile ilişkili olan bir dizi düşünceden, bireyin kendi ürettiği içeriğe doğru yer değiştirmesini anlatmak için kullanılan terimdir. Zihin gezinmesi sırasında ortaya çıkan düşünceler, genellikle dış dünyadaki uyaranlar ya da yapılmakta olan eylem ile ilişkisizdir.

Genellikle, yapılmakta olan aktivite ya da eylem monoton ise ve belirgin bilişsel performans gerektirmiyorsa zihin gezinmesi durumuna girilebilmektedir. Çoğunlukla geçmiş ya da gelecek ile ilgili düşünceler, kişinin kendi ya da başkaları ile ilgili düşünceleri veya bunların karışımı zihin gezinmesinin içeriğini oluşturabilmektedir. Genellikle istemsiz olduğu düşünülse de, istemli olarak da zihin gezinmesi durumuna girilebilir, örneğin can sıkıntısı ile baş etmek için istemli olarak düşüncelere dalınması gibi.

Zihnin bu özelliği ile ilgili yapılan bilimsel çalışmalar 2000'li yıllardan itibaren, özellikle bilişsel nörobilim alanının gelişmesi ile birlikte hız kazanmıştır ve varsayılan mod ağının (İng: "default mode network") keşfi ile birlikte, bu nöronal aktiviteler zihin gezinmesi ile bağlantılandırılmıştır. Ancak sonrasında yapılan çalışmalar gözden geçirildiğinde, sadece varsayılan mod ağ bölgelerinin değil, frontoparietal yürütücü kontrol ağı (İng: "frontoparietal executive control network") ile ilişkili bölgelerde de nöral aktivasyon değişimi olduğu görülmektedir.

Zihin Gezinmesi Durumu, Deneyler ile Objektif Olarak Nasıl Gözlenebilir?

Zihin gezinmesi fenomeninin bilimsel olarak araştırılmasında çeşitli güçlükler bulunmaktadır. Bunlardan ilki, bu düşüncelerin kendiliğinden ortaya çıkması ve direkt olarak zihin gezinmesi durumuna girmeyi sağlayacak bir aracın bulunmamasıdır. İkincisi, kişinin kendisi tarafından üretilen bu düşüncelerin, dışarıdan bakıldığında fark edilememesi, yani içsel bir deneyim olmasıdır. Üçüncüsü ise, zihin gezinmesi ile ilgili yapılan ölçümlerin öz değerlendirmeye bağlı olmasıdır.

Tüm bu nedenlerle zihin gezinmesini bilimsel olarak araştırmak zor olsa da, araştırmacılar bu güçlükleri aşmak adına bazı yöntemler geliştirmektedir. Örneğin, bazı deneylerde, kişinin psikolojik durumunu ya da deneyde verilen görevin zorluğunu değiştirerek zihin gezinmesinin tetiklenmesi sağlanmaya çalışılmaktadır. Bir başka yöntem, daha önceki çalışmalarda zihin gezinmesi durumu ile ilişkilendirilmiş olan göz hareketleri ya da göz bebeği genişlemesi gibi bedensel durumların, elektroensefalografi kayıtlarındaki değişimlerin veya işlevsel manyetik rezonans görüntüleme yoluyla gösterilmiş nöral aktivasyon değişimlerinin kullanılmasıdır. Son olarak, çeşitli dezavantajları olsa da, katılımcının deney sırasında çeşitli aralıklarla ya da deney sonrasında kendi zihin gezinmesi durumları ile ilgili yaptıkları öz değerlendirmelerin toplanmasıdır.

Zihnin Gezindiğinin Farkına Varmak

Zihin gezinmesi ile ilgili bir başka ilginç konu, kişinin bu zihin durumu ile ilgili farkındalığı durumudur. Örneğin, kişi bir kitap okurken, birden aslında bir süredir başka düşüncelere daldığını, yani zihin gezinmesi durumunda olduğunu fark edebilir. Kişinin dikkatini kendi düşünceleri ve zihinsel durumu üzerine yönlendirebilme becerisi için meta-farkındalık (İng: "meta-awareness") terimi kullanılmaktadır. Kişi, zihin gezinmesi durumuna geçtiğinin farkında olabilir ya da olmayabilir.

Tabii ki, bunun günlük hayata yansımaları olmaktadır. Örneğin, farkında değilken yaşanan zihin gezinmesi durumu, o sırada yapılan eylem ya da görevdeki performansta daha fazla düşme ile, daha çökkün duygudurum ile, sürücülerde artmış kaza riski ile ilişkili bulunmuştur.

Zihin Gezinmesi Durumu Nasıl Ortaya Çıkar?

Zihin gezinmesi durumunun nasıl ortaya çıktığını anlamak için önce, bu durumun kişiye getirdiği sonuçları değerlendiren 2 önemli hipotezi anlamak faydalı olabilir. Birinci hipotez, bağlam düzenleme hipotezi (İng: "context regulation hypothesis"), dış durum ya da şartların zihin gezinmesi ile ilişkili olduğunu savunur. Kişinin dışındaki dünyaya dikkatini vermesini gerektiren bir uyaranın olmadığı durumlarda daha çok ortaya çıkması ve ortaya çıktığında dikkat gerektiren görevlerde performansın düşmesine neden olması bu görüşü desteklemektedir. İkinci hipotez ise, içerik düzenleme hipotezidir (İng: "content regulation hypothesis"). Bu görüşe göre, zihin gezinmesi durumunun sonuçları, kişinin deneyiminin içeriğinin değerlendirilmesi ile anlaşılabilir. Depresyon ile geçmişle ilgili zihin gezinmesinin ilişkili bulunması, çeşitli başka içerikli düşüncelerin pozitif duygudurum ile ilişkilendirilmesi bu görüşü destekleyen bulgular arasındadır.

Yapılan araştırmalar, zihin gezinmesi durumu sırasında dış uyaranlara karşı oluşan nöral yanıt büyüklüğünde azalma ortaya çıktığını göstermektedir. Bu da yapılan görevlerde zihin gezinmesi durumuna girildiğinde performansın düşmesine bir açıklama olabilir. Dikkat dışsal girdiler yerine içsel girdilere yönelmektedir. Zihin gezinmesi durumuna girildiğinde genellikle geçmiş ya da gelecekle ilgili düşünceler oluşturulmakta, bir nevi zihinsel bir zaman yolculuğu yapılmaktadır. Bu düşüncelerin ortaya çıkmasında epizodik bellek sisteminin rolü olabileceği düşünülmektedir ve beyin görüntüleme çalışmaları ile bu görüş desteklenmektedir. Duygulanım ya da duygudurum süreçlerinin de kişinin zihin gezinmesi durumu sırasında ortaya çıkarılan düşünceleri etkilediği bilinmektedir.

Peki, dikkatin içe yönelmesi ve kişinin de bellek ve duygudurum etkisi altında düşünceler üretmesi süreçleri nasıl koordine edilmektedir? Kişiler, dış çevrenin gerektirdiklerine göre, yürütücü kontrol ile dikkatini dışa ya da içe yönlendirebilir. Örneğin, yürütücü kontrol becerileri yüksek olan kişiler, dikkat gerektiren bir görev sırasında görevle ilişkisiz düşünceleri sınırlayabilmektedir. Koordine etmekte bir başka beceri de, meta-biliş (İng: "meta-cognition") olarak tanımlanan, biliş durumu üzerinde düşünebilme yeteneğidir. Başka bir deyişle, zihin gezinmesi durumu üzerindeki farkındalık yeteneğidir.

Zihin Gezinmesi Bir Avantaj mı yoksa Dezavantaj mı?

Zihin gezinmesi durumunun insanlara getirdiği avantajları da dezavantajları da bulunmaktadır. Dezavantajlar arasında, daha önce de ifade edildiği gibi, zihin gezinmesi durumu dikkat gerektiren bir görev sırasında performansı olumsuz etkileyebilmektedir. Bunun yanında, geleceği planlama, bir hedefe ulaşırken ortaya çıkabilecek engelleri tahmin etme, sosyal problemleri çözme, yaratıcılık, deneyimleri anlamlandırma ve zihinsel bir mola görevi görme gibi olumlu yanları olduğu düşünülmektedir.

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

Neden Desteğe İhtiyacımız Var?

Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor.

Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak (yani kendi mesleğimiz doğrultusunda bir iş sahibi olursak) Evrim Ağacı'na zaman ayıramayacağımızı, ayakta tutamayacağımızı biliyoruz. Çünkü az sonra detaylarını vereceğimiz üzere, Evrim Ağacı sosyal medyada denk geldiğiniz makale ve videolardan çok daha büyük, kapsamlı ve aşırı zaman alan bir bilim platformu projesi. Bu nedenle bizler, meslek olarak Evrim Ağacı'nı seçtik.

Eğer hem Evrim Ağacı'ndan hayatımızı idame ettirecek, mesleklerimizi bırakmayı en azından kısmen meşrulaştıracak ve mantıklı kılacak kadar bir gelir kaynağı elde edemezsek, mecburen Evrim Ağacı'nı bırakıp, kendi mesleklerimize döneceğiz. Ama bunu istemiyoruz ve bu nedenle didiniyoruz.

Destek Ol

Zihin Gezinmesinin Psikiyatrik Hastalıklar İçin Anlamı

Zihin gezinmesi söz konusu olduğunda akla gelen ilk psikiyatrik hastalık dikkat eksikliği ve hiperaktivite (DEHB) bozukluğudur. DEHB tanısı olan bireylerin aşırı ve spontan bir şekilde zihin gezinmesi durumuna girdikleri bilinmekte ve zihin gezinmesini kontrol etme becerisinin eksikliğinden muzdarip oldukları öne sürülmektedir. Yapılan bazı çalışmalar, daha önce de belirtildiği üzere depresyon ile önemli ilişkilerini ortaya koymaktadır. Depresyon belirtilerinin şiddeti, özellikle farkında olunmadan ortaya çıkan zihin gezinmesi ile ilişkili olduğu ortaya konmuştur. Zihin gezinmesi, depresyonun belirtilerinden biri olan ruminasyonu (devamlı ve tekrarlayıcı nitelikte, genellikle negatif içerikli ve yargılayıcı düşüncelerin olması) ortaya çıkarabilmektedir. Zihin gezinmesinin ayrıca anksiyete ile de ilişkili olduğu, borderline kişilik bozukluğunda arttığı gösterilmiştir.

Zihin Gezinmesinin Olumsuz Etkilerini Kontrol Etmek İçin Yapılabilecek Bir Şey Var mı?

Zihin gezinmesini kontrol etmek için literatürde çeşitli öneriler bulunmaktadır. Farkındalık eğitimlerinin, yani şu ana odaklanma becerisini arttırmanın bu olumsuz etkileri giderme konusunda etkili olduğu bilinmektedir. Ayrıca, meta-farkındalık, yani düzenli olarak zihin içeriğini kontrol etmenin fayda sağlayabileceği düşünülmektedir.

Meditasyonun da hem meta-farkındalığı arttırarak, hem dikkat ve duygu düzenlenmesi üzerindeki etkileri ile olumlu katkısı olabileceği öne sürülmektedir. Eğer zihin gezinmesi durumundan kaçınmak isteniyorsa, dikkat gerektirecek bir aktiviteyle uğraşmak, bir yöntem olarak önerilmektedir.