Taï Ulusal Parkı Şempanzelerinin Çiftleşme Çağrıları, Tek Bireyin Kaybıyla Değişti!

2004 yılında kaçak avcılar, Fildişi Sahili'nin Taï Ulusal Parkı'ndaki bir şempanze grubunda yaşayan son iki yetişkin erkekten biri olan Marius'u vurdu. Araştırmacılar bu ay Current Biology dergisinde yayınlanan raporlarında, Marius öldüğünde grubun "lehçesinde" bir hareketin de yok olduğunu belirtiyor. Farklı şempanze topluluklarında erkeklerin dişilerden seks talep etme biçimleri farklılık gösteriyor ve Marius'un öldürülmesiyle bu tür bir jest sonsuza dek yok oldu.

Araştırmacılar, Marius'un ölümüyle birlikte grubun kültürel bir davranışını kaybettiğini belgeledi. Bu durumu değerlendiren ve çalışmaya dahil olmayan Zürih Üniversitesi’nden primatolog Kathelijne Koops şunları söylüyor:

Bu, çok heyecan verici bir bulgu. Önceki çalışmalar, şempanze topluluklarının araç kullanma biçimlerinde farklılıklar ortaya koymuştu; ancak bu, aynı istek için farklı jestler kullandıklarına dair ilk kanıt. Aynı zamanda insan müdahalesi nedeniyle belirli bir kültürel davranışın ortadan kaybolduğunu bu kadar net belgeleyen ilk örnek.

Fildişi Sahili İsviçre Bilimsel Araştırma Merkezi’nde koruma biyoloğu ve çalışmanın yazarlarından Inza Koné, konuya ilişkin şu değerlendirmeyi yapıyor:

Fildişi Sahili genelinde kaçak avcılar tarafından ormanların nasıl boşaltıldığını sürekli görüyoruz. Kaçak avcılık ve yaşam alanı kaybı gibi insan müdahaleleri, kültürel bilginin kaybına yol açarak şempanzelerin hayatta kalma mücadelesini tehdit ediyor. Bu kaybı, genetik çeşitliliğin azalmasına benzetiyorum çünkü kültürel bilgi eksikliği, şempanzelerin çevresel değişimlere uyum sağlama kapasitesini zayıflatabilir.

Fransız Ulusal Araştırma Ajansı CNRS’ye bağlı Bilişsel Bilimler Enstitüsü’nde evrimsel antropolog Roman Wittig ise şu değerlendirmeyi yapıyor:

Erkek şempanzeler "sinsi bir çiftleşme" isteğinde bulunduklarında belirli jestler kullanıyor. Bu jestler, diğer erkeklerle çatışmadan kaçınmak amacıyla yalnızca yakındaki dişinin dikkatini çekecek şekilde görece incelikli tasarlanmış.

Wittig ve ekibi, Taï ormanındaki dört komşu şempanze topluluğunda bu jestlerden 495 tanesinin kayıtlarını inceledi ve her grubun kendine özgü farklılıklar sergilediğini keşfetti. Dört topluluktaki erkekler, seks talep etmek için dal sallama veya topuk vuruşu gibi ortak jestlere başvuruyordu. Buna karşın, yaprak koparma hareketini sergileyen topluluklar yalnızca güney ve doğu gruplarıyla sınırlı kalırken, kuzeydoğu topluluğu eklem vuruşu (İng: "knuckle knock") adını verdikleri benzersiz bir iletişim biçimi geliştirmişti. Bu jestte erkekler, parmak eklemlerini ağaç gövdeleri gibi sert yüzeylere ritmik şekilde vuruyordu. Wittig şunları söylüyor:

Şempanzeler, tüm bireylerin doğuştan gerçekleştirebildiği bir dizi jeste sahip. Ancak bu hareketler, farklı topluluklarda farklı anlamlar kazanabiliyor.

Araştırmacılar, eklem vuruşunun kayboluş hikâyesinin, 30 yılı aşkın süredir bu şempanze popülasyonunu gözlemleyen saha asistanı Honora Néné Kpazahi’nin keskin gözlemleri sayesinde gün yüzüne çıktığını vurguluyor. Kpazahi, bu jestin yalnızca kuzeydoğu topluluğunda kullanıldığını fark etmişti, ancak geçmişte kuzey grubunda da yaygın olduğunu anımsadı. Ne var ki kuzey topluluğu, 1990’ların başında Ebola’nın pençesine düşerek üyelerini kaybetmeye başlamış, 1999’da insanlardan sıçrayan bir solunum hastalığıyla daha da zayıflamıştı. Bu süreçte, grupta yalnızca iki yetişkin erkek kalmıştı. 2004’te Marius’un kaçak avcılar tarafından vurulmasıyla, "gizli çiftleşme" için bir rakibin kalmaması, bu jestin işlevselliğini ortadan kaldırdı. Böylece, nesiller boyu aktarılan eklem vuruşu, Marius’un son nefesiyle birlikte grubun kültürel hafızasından silindi. Çalışmaya katılmayan St. Andrews Üniversitesi’nden primatolog Andy Whiten şu değerlendirmeyi yapıyor:

Bu çalışma, şempanze kültürünü anlama yolunda önemli bir katkı sunuyor. Geçmiş araştırmalar, komşu şempanze topluluklarının yaprak koparma jestlerindeki küçük farklılıkları ortaya koysa da, buradaki farklılıklar çok daha büyük ölçekli ve ancak yerel kültürel çeşitliliklerle açıklanabilir nitelikte.

Çalışma, şempanze koruma çabalarında kültürel çeşitliliğin göz ardı edilmemesi gerektiğini vurguluyor. Bu yaklaşım, Uluslararası Doğa Koruma Birliği’nin (IUCN) nesli kritik tehlikedeki batı şempanzesi için 2020’de hazırladığı kurtarma planında da bir gereklilik olarak kabul ediliyor. Konuya ilişkin son sözü, çalışmaya dahil olmayan Hunter College’dan primatolog Kirsty Graham söylüyor:

Bu çalışma, şempanze gruplarının sadece kullandıkları araçlarda değil, aynı zamanda iletişim şekillerinde de farklılık gösterdiğini ortaya koyuyor. Bu yüzden, çeşitli şempanze gruplarını korumak gerçekten çok değerli.