Tesadüf diye bir şey var mı?

Tesadüf gibi birçok kelime ve olgu, insani anlamlandırmalardan ortaya çıkmış durumda. Normal şartlarda meydana gelmesi güç olan durumlarla karşılaştığımızda onlara bir isim vermiş ve onları şaşırtıcı bulmuşuz. İstatiksel olarak gerçekleşmeleri güç çünkü.

Bunların bilimsel bir açıklaması yok. Çünkü bunlar belirli verilerden, denklemlerden ortaya çıkan durumlar değil. Oluyorlar, o kadar. Bir anlamları yok ve bu nedenle de bir açıklamaları da yok. Bunlar üzerine yapılan açıklamalar, birer açıklama gibi görünseler de (şu an yaptığım gibi) aslında açıklama amacından çok bunların bir açıklamaya ihtiyaç duyuran şeyler olmadığını göstermeye çalışan derlemeler.

Basit bir örnek vereyim. Elimizde 4 zar olsa. Bu 4 zarı sürekli atsak. Karşımıza gelen her sayı, 6x6x6x6=1296'da 1 olasılıktır. 1/1296. Ne kadar düşük görünüyor değil mi? Mesela tüm zarlar 1 gelse şaşırırız. Bu ilginç görünür. Deriz ki 1/1296 olasılık geldi, çok düşük olasılık... Aslında bu doğru değil. Çünkü 1, 1, 1, 1 gelmesi ile herhangi bir 4 sayının gelmesi aynı olasılıkta. İşte 4 tane 1 gelmesine tesadüf diyoruz ama atıyorum 1, 3, 4, 5 gelmesine tesadüf demiyoruz. Çünkü 4 tane 1'i orada görmek bir anlam sunuyor gibi görünüyor. Ama ortada bir anlam yok.

Daha önce hiç gitmediğiniz bir şehirde, o şehre daha önce hiç gitmemiş ilkokul arkadaşınızla, son görüşmenizden 30 yıl sonra karşılaşmanız, zar örneği ile aynı şey. Tribünden göz kapalı topu potaya fırlatan kişinin topu çemberden geçirmesi aynı şey. Topun, çembere 1 metre uzaklıktan geçmesi ile çemberin tam ortasına denk gelmesi aynı olasılıkta. Sadece top, çembere girdiğinde bize anlamlı geliyor. Üst üste 5 atış yapılsa 5'i de çemberden geçse buna inanamayız. Ama aynı top, 5 atışta da potadan aynı uzaklıktaki bir noktadan geçse bunu umursamayız. Ki ikisi de çok ama çok düşük olasılıktır. Tıpkı 4 tane 1 ile birbirinden farklı 4 sayının gelmesi gibi.

O zarları her atışımızda aslında 1296'da 1'lik bir olasılık karşımıza geliyor. Ve zaten her atışımızda bu olasılıkta bir sayı karşımıza gelecek. Bunun ilginç bir tarafı yok. Pokerde floş yakalamakla hiç bir anlam sunmayan bir el yakalamak aynı istatistiksel orana sahip.

Özetle... Meydana gelme olasılığı düşük sayısız olay sürekli ortaya çıkar zaten. Biz ise bizim için anlam sunanları öne çıkarıp onların bir anlamı olduğunu düşünüyoruz. Ama aslında ortada bir anlam ya da şaşılacak bir şey yok.

Tesadüf kavramini neden kullanıyoruz? Hangi anlama karşılık geliyor.

Dünya alanında olayların işleyişi birbiriyle zincirleme biçimde girift yapıdadır. İnsan zihni bunun tamamını asla analiz edemez. Olayların sadece belli bir kısmını, kendi algı düzeyinin izin verdiği haliyle algılar. Oysa sebep sonuç zincirinde sebepler o kadar komplekstir ki, bilinç açısından bütün olarak kavranılabilir değildir.(sanal olanın bilinç tarafından "gerçek" olarak kabulü için) Sebep sonuç zincirine hakim olamayan bilinç, herhangi bir sonucun rastgele olduğunu ifade eder. Bu, ulaşılamamış bir kompkleksliğe yüklenmiş anlam aslında. Bunu somutlaştırırsak, en bilindik ornek hava durumu tahminleridir. 5 günün üzerinde hava tahminlerinin doğruluk olasılığı aniden bilinemez seviyeye düşmektedir neredeyse. Çünkü sonucu etkileyen faktörler öngörü yapmaya izin vermeyecek kadar çok ve değişken yapıdadır.

Kaos teorisi, tesadüfü, bizim tamamını göremediğimiz bir bütünün, ondan kopuk sandığımız ufak bir bölümünü tanımlama biçimimiz (aslında yargı) seklinde açıklamakta. Yani aslında her olayı yeterli şartlarda ve yeterli gözlem teknikleri ile bütün olarak analiz edebilseydik, sonuca etkiyen bütünü görür, oluşum nedenini anlayabilirdik.

Tesadüf de insan bireyinin UMWELTinin kavramaktan aciz kaldığı bir olayı, o olayın meydana gelmesine neden olan ve göremediği olaylar bütününden kopuk zannetmesi aslında.

Tesadüfün büyüklüğü öznenin kim olduğuna bağlıdır.

Tesadüf diye bir şey doğrudan değil fakat dolaylı olarak hayatın her anında var. Tesadüf; denk, rast gelme, olasılık vb. aslında özne olanın bilgisi ve beklentisi dışında gerçekleşen her şeydir. Yoksa olay ve olguların doğasında ve en azından mezo ve makro evren için tesadüf olarak hayatımıza giren her şeyin neden-sonuç ilişkisi üzerinden bir izahı vardır.

Bizlerin özne olarak buna tesadüf ya da rastlantı adını vermesi işin doğasından değil özne olup bundan etkilenen bizlerin, söz konusu olay yahut olgunun ne nedenlerine ne de sonuçlarına tam olarak vakıf olamayışımızdan ileri gelir.

Elimizde, çevremizdeki evrenin karşılıklı etki- tepki sürecini, her şeyini hatasız ölçebilen bir araç olsa ve bu araca vakıf olsak, neyin ne zaman, nerede ve nasıl cereyan edeceğini bilebilirdik ve dolayısı ile tesadüf diye bir şey olmazdı.

Ancak ne yazık ki, en azından bugün için böyle bir imkânımız yok ve bu nedenle kapsama alanımız dışında kalıp, bilgimiz ve iznimiz olmadan bu kapsama alanımıza giren her şey tesadüf yahut rastlantı ismini almaktadır.

Fakat günlük yaşamda ve özellikle yakın çevremizde olup biten ve tesadüf olarak değerlendirdiğimiz bazı şeylerin aslında biraz iyi bir gözlemci olsak tesadüf olmadığını, aksine büyük tesadüf olarak nitelendirdiğimiz çoğu şeyin de aslında tesadüf olarak nitelediğimiz diğer durumlardan, oransal olarak farklı olmadığını görürüz.

Buna rağmen bizim için bazı şeylerin büyük tesadüf olarak nitelendirilmesi, doğrudan yaşamımıza olan etkileri üzerinedir. Bu durum olmaz dediğimiz her şey için geçerli. Sonuçta karşılaşılan durumun öznesi biziz ve etkisi doğal olarak bize yansıması üzerinden değerlendirilir. Oysa aynı durum hemen ötemizde ve bizle bağı olmayan için son derece sıradandır.

Bazı tesadüfler şans ile ilintilendirildiği için şok etkisi yaratır. Örneğin yüz bin adet basılan biletlerden büyük ikramiyenin birine denk gelmesi olasılığı yüz binde birdir. Şayet bir biletimiz varsa, büyük ikramiyenin o bilete çıkma ihtimali yüz binde bir iken çıkmama ihtimali yüz binde doksan dokuz bin dokuz yüz doksan dokuzdur. Bu nedenle büyük ikramiyenin bize çıkmama olasılığı olağan sayılır iken çıkma durumu büyük bir etki yaratır.

Fakat her hangi bir bilete çıkma ihtimali ile eldeki bilete çıkma ihtimali aynı iken aynı bilete çıkma ihtimali ile çıkmama ihtimali arasında devasa bir oransal fark vardır. Birinde sayıca benzeri ile kıyas yapılır iken ikinci durumda benzerinin misli misli ile kıyas yapılmaktadır ve etkinin büyüklüğü bundandır. İşte bize bu gibi durumlarda o kadarı da olmaz dedirten şey bu benzemezler arası kıyastan gelir.

Misal yüz arkadaşımız olsun. Herhangi bir arkadaşımız ile bir ortamda karşılaşma olasılığımız yüzde bir iken, başka bir arkadaşımızla karşılaşma olasılığımız da aynıdır. Fakat aynı arkadaş için, onunla karşılaşma olasılığımız yüzde bir iken karşılaşmama olasılığımız yüzde doksan dokuzdur. Şayet karşılaşmayı umduğumuz arkadaş o ise ve karşılaşırsak evet büyük bir tesadüf olur. Çünkü yüzde doksan dokuzluk duruma karşılık yüzde birlik durum gerçekleşmiştir.

Yani tesadüfün büyüklüğü, bizlerin tesadüfe konu olan olay, olgu, durum vb. şeylere yönelik tutumu, beklentisi ve verdiği önem ile ilgilidir. Yoksa tesadüfün kendisi ile ilgili değil.