Evet, kuantum dolanıklılığı ölçebiliyoruz. Hayır, dolanıklık ışık hızından hızlı iletişim sağlamıyor; dolayısıyla zamanı "geri almak" gibi bir sonuç çıkmıyor. Ama zamanı yavaşlatmak, yani kendi saatinin başkalarınınkine göre daha yavaş işlemesini sağlamak, görelilikle zaten oluyor.
Deneysel düzeydeyse dolanıklığı birkaç tamamlayıcı yöntemle ölçüyorum:
- Bell eşitsizlikleri (özellikle CHSH): İki uzak noktadaki ölçümlerin korelasyonlarından bir test büyüklüğü çıkarılıyor. Yerel-gizli-değişkenli modellerin üst sınırı aşılınca (ihlal), dolanıklık var demek. Bu testler pratikte koincidans (eşzamanlı sayım) verileriyle yapılıyor ve ayarların uçuş hâlindeki parçacıklara rastgele seçtirilmesiyle nedensellik tuzakları kapatılıyor.
- Kuantum durum tomografisi (state tomography): Çok yönlü ölçümlerle yoğunluk matrisi (\u03c1) yeniden kuruluyor; buradan concurrence, negativity ve dolanıklık entropisi (entanglement entropy) gibi niceliklerle "ne kadar" dolanık olduğuna karar veriliyor.
- Dolanıklık tanıkları (entanglement witnesses): Tam tomografiye gerek kalmadan, belirli operatörlerin beklenen değerleriyle dolanıklığı yakalayan pratik testler.
Görelilik düzeyindeyse şu ayrımı netleştireyim: Dolanıklıkta "anında etki" görünümü var gibi dursa da hiçbir bilgi tek başına ışık hızından hızlı taşınmıyor. Peki neden "ışık hızından hızlı mesaj" yok? Çünkü her bir tarafın yerel sonuçları tamamen rastgele; düzenli bir ileti içermiyor. Korelasyon yapısı ancak iki tarafın veri listeleri sonradan karşılaştırılınca kabak gibi ortaya çıkıyor ve bu karşılaştırma zaten ışık hızının altında giden bir klasik kanal gerektiriyor. Bu yüzden "dolanıklıkla zamanın geriye sarılması" iddiası saçmalık. Nedensellik ihlali yok. Zamanı yavaşlatma konusundaysa iki kesin yol var: çok hızlı gitmek (özel görelilik) ya da güçlü kütleçekiminde bulunmak (genel görelilik). Uçaklarda gezdirilen atom saatlerinin doğrudan ölçtüğü gibi, doğuya doğru uçan saatler onlarca nanosaniye geri kalıyor, batıya doğru uçanlar yüzlerce nanosaniye ileri gidiyor; GPS'in günlük düzeltmeleri de bu etkiyi sürekli dikkate alıyor. Zamanı "geriye almak" içinse tutarlı ve uygulanabilir bir fiziksel mekanizma yok; kapalı zaman-benzeri eğriler gibi kuramsal senaryolar egzotik enerji gereksinimleri yüzünden bugün için fiziksel değil.
Kaynaklar
- Alain Aspect. (1982). Experimental Test Of Bell's Inequalities Using Time-Varying Analyzers. Physical Review Letters, sf: 1804-1807. doi: 10.1103/PhysRevLett.49.1804. | Arşiv Bağlantısı
- Joseph C. Hafele. (1972). Around-The-World Atomic Clocks: Observed Relativistic Time Gains. Science, sf: 168-170. doi: 10.1126/science.177.4044.168. | Arşiv Bağlantısı