Ödüllü Soru Kendi kimliğimizi gerçekten kendimiz mi inşa ediyoruz, yoksa toplumun bize verdiği rolleri mi oynuyoruz?

"Ben" dediğimz şey bir çok etkenin etkisi altındadır ancak her etken her bireyin hayatında aynı düzeyde etki etmez.

Yani; Bence bu, bireye özgü psikolojik durumunu anlamak için sorulabilecek güzel bir soru.

Belki de cevap evrimimizdedir!

Ağaçtan ovaya, küçük gruplardan topluluklara, konar göçerlikten yerleşik yaşama ve ötesi…

Bugün evrimin tepesindeyiz. Bunu borçlu olduğumuz şey sosyal varlık oluşumuz, yani toplumsallığımız, yani otaklaşmacı doğamız.

Şimdi soru soralım, ki bizi bugünlere taşıyan en önemli itici güç bu: Soru sormak…

1. Bu bir aradalık bizim özgür irademizin bir izdüşümü müdür? Hem evet hem hayır…

2. Bu bir aradalık bir zorunluluk mudur? Hem evet hem hayır…

Ve aslında ikisinin nihai cevabı aynıdır. Doğanın dayatması, bunun kavranması ve bu kavrayışın zorunluluğu gönüllülüğe evirmesi. Buna zorunluluğun kavranması ya da daha bilindik bir ifade ile gönüllülük ya da soruya yönelik olarak özgür irade deniyor.

3. Peki, evrenimizde gerçekten bunun dışında, hele ki canlılar için, her şeyden bağımsız bir özgür irade var mıdır? Hem evet hem hayır. Neye nereden ve nasıl baktığımıza bağlıdır.

Temelde bizi bu günlere getiren ve hayatta tutup yarına taşıma derdi ile donanmış genetik kodlarımız var. Bunun üstüne ve zamanla ve yine bu genetik kodların “iyi ki” dediğimiz bu dayatması sonucu hasbelkader bir bilince sahip olmuşuz ve düşünün ki bu bilinç bir yol ayırımında.

Ya başına buyruk , hem de genetik kodlara dahi meydan okuyanından ve onlar kim ki diyen ve sanki bilinç bunların üzerine inşa olmamış ve varlığını ve sürdürülebilirliğini onlara borçlu değilmiş gibi bir “özgür irade” ; ya da bunları bilince çıkaran ve bindiği dalı kestiği an onu var eden hayati damarları da keseceğinin farkına varan ve kıçı ile inatlaşanın altına yapacağını bilen bir yerden, bu genetik kodlara sadık fakat daha bir terbiye eden ( salt hayvani boyutu ile yetinmeyen, üstüne estetik, aşk, sanat, felsefe, tercih, feda vb. türe özgü ve toplumsallığın kazandırdığı (kültürel evrim) nitel sıçramalar gibi) bir özgür irade.

Bir zinciri zincir yapan halkalarıdır elbette . Halkalar olmadan zincir olmaz fakat zincir olmadan da halkaların hükmü olmaz.

Burada belki de soracağımız asıl soru şu: Biz misali halkaların zincir oluşturmadan var olma şansı ya da en çarpıcı ifadesi ile halka olma özelliklerini ve varlıklarını koruma şansı var mı? Tabi ki yok ve bunun özgür irade ile de alakası yok. Genetik, kimya, biyoloji ve nihayetinde fizik yasaları böyle emrediyor ve biz bunun üstünde değiliz.

Şayet doğamız bu ise, doğamıza sadakat neden iradesizlik olsun ki.

Aksine özgür irademizi var edip sürdürecek olan bedensel (maddi) alt yapıyı imha pahasına iradeyi, temel kimyasal, biyolojik ve fiziksel ham maddesinden (temelinden) koparıp dolayısı ile özgür iradeyi tümden yok etmek iradesizliğin ta kendisi değil midir?

Ve evet bu çerçevede kendi kimliğimizi kendimiz inşa ederiz fakat başına buyruk değil, bu kimliği var eden öncül süreçleri inkar veya yadsıma ile hiç değil. Aksine kabul ve rıza ile zorunluluğu kavrayıp gönüllülüğe evirerek, ki bunu karan ve bu bireysel özgür iradeleri aynı potada eritip harmanlayan, aynı zamanda bizleri bugüne kadar sırtında taşıyan katarın adı ile. O toplumdur.

Ve evet bu minvalde de toplum aynı zamanda birden fazla özgür iradenin, ortak menfaat üst kümesindeki alt kesişim kümesidir. Bu kümede her tür felsefe, ideoloji, kültür, kimlik ve nicesi vardır. Geriye kalan ve sadece bize özgü olarak toplumun da kabul ettiği ve üst küme payına düşen şey ise çok azdır: Bireysel zevklerimiz ve tercihlerimiz ve yine aynı yasalara fakat daha esnek şekli ile tabi. Yani toplumca zorunlu ortaklığa temelde aykırı olmayan, binilen dalı kesmeyen, kabul edilebilir hoş görü sınırları içinde…

Belki de özgür iradeyi, çerçevesini de bilimsel temelde çizerek tanımlamak gerekir.

Özgür irade; sınırsızlık, sonsuzluk, mutlak bağımsızlık ön kabulleri ile dilediğimizi yapma veya yapmama tercihi değildir. Ki içerdiği yasaları aşkın olan evren bile buna “cüret” edemez. Çünkü her ne kadar aşkın olsa bile içerdiği yasaların ta kendisidir.

Özgür irade; bizi biz yapan her şeyin toplamı olduğumuzu, onları aşkın olmadığımızı, bu şeylerin varlığımızı ortadan kaldırmayacak oranla sınırlı olarak esneyebileceğini bilerek, esnemenin sunduğu seçenekler arasından tercih yapabilme cüreti ve cesaretidir.

Bunun dışında bir özgür irade tanımı daha var. Fakat o artık bilimin ötesine delalet eder ki, üstünü kazıdığınızda aslında ezeli ve ebedi bir teslimiyet çıkar. Sevgiyle...

Bence eğer yalnız yaşamıyor ve tek başına doğa ile yaşam mücadelesi vermiyorsak, doğal etmenler dışında kararlarımızı etkileyip fikirlerimizi değiştirerek kalıcı değerler oluşturmamızı sağlayan yapılar içerisinde saf bir benlik oluşturduğumuzu söylemek bence yanıltıcıdır. Özgür irade apayrı bir konu çünkü benliğimize etki eden sanal çevresel etmenleri çıkarsak bile ortada Libet Deneyi gibi olgular var. Bu yüzden bu konu hakkında konuşmanın erken olduğunu düşünüyorum.

Evet çevresel etmenleri çıkarmak imkansız bu yüzden de özgür bir iradeden bahsetmek bana da mantıklı gelmiyor. Sonuçta atalarımızdan miras aldığımız fiziksel ve psikolojik özelliklerle bir toplum içinde dünyaya geliyoruz ve kişiliğimiz buna ve çevresel etkilere göre şekilleniyor. Hatta toplumu geçelim Tarzan gibi gorillerin büyüttüğü bir sistem hayal etsek orada bile insanın özgür iradesi olduğu düşünülemez. Daha ileri gidip doğada yalnız olduğumuzu düşünelim bu sefer de hayatta kalmak için bir müddet sonra hayvanları gözlemleyip belki onları taklit edeceğiz ki bu bazı hayvan türlerinde bile sıkça gözlemleniyor. Yani gözlem ve deneyimlerimizle dışarda halihazırdaki sistemleri kendimize uyarlamak bir tür yaratıcılık gibi görünse de sonuçta adaptasyon için kopyalamadan ibarettir. İnsanlık tarihindeki gelişimin de çevresini gözlemleyerek oluştuğu kanaatindeyim. Genelde bu konuda hemfikiriz. Bu durumda daha derine inersek sanırım bilinç devreye giriyor. Yalın bir özgür iradeden bahsedeceksek akıl ve bilinçten yoksun olmamız gerekiyor gibi geliyor bana eğer mantıksal çıkarımlarımda hata yoksa. Konuşmak için erken dememin nedeni bununla ilgili konuşulabilir tabii ki fakat bilimsel verilerin azlığı bu konuda henüz ağır basan bir tarafın olmadığını gösteriyor. Libet deneyi elbette önemli fakat henüz bu emekleme aşamasında bir olgu bu yüzden sadece söylediğiniz gibi bunun doğasını anlamamıza bir kapı açar diyebiliriz.

toplum elbette etkiliyor karakterimizi maalesef ancak sadece toplum belirliyor demek saçma. aynı toplumda aynı ailede büyüyen ikizler birbirlerine genetik olarak aşırı yakın olmalarına hatta çogunlukla liseye kadar hatta bazen lisede üniverstede bile aynı okulda aynı sınıfta olan çok fazla ikiz tanıdım bu kadar ortaklığa ragmen karakterlerinde farklılıklar mevcuttu . Sadece o da degil televizyonda da yarısmaya katılan ikiz insanları görüyoruz birbirinden asırı farklı olanlarıda gördük . kısacası karakteri toplum etkilsede tamamen belirlemez .En basitinden toplumun çoğu müslüman ve bu şekilde devam etsede dinsizler artıyor sadece toplum belirleseydi artış olmazdı ama topumdan alakasız da diyemeyiz . bence bir kisinin büyüdüğü ilçe /mahalle (yani o kisinin bulunduğu toplum ) ve onu büyüten ailesi kisinin karakterine genelleme yaparsak çogunlukla tahmini olarak yarı yarı etki edebilir belki daha fazla . ama bu etki kisiden kisiye değisir kimisini daha az kimsiini daha fazla etkiler kimisine etkisi yok deneck kadar az olur kimisi ise karkateri tamamen şekillendirilmis denilebilecek kadar etkilenmiş olur . yani etki oranı kişiden kisiye değişir .

fakat bence karakteri etkiyeln en önemli şeylerden biride genetik olabilir .çünkü

zeka genetiğe bağlı ve zekası baya farklı olan insanların karakterleride baya farklı oluyor mesela zeka engelli bir insan maalesef normal bir insan karakterinde olmayabilir . kötüyü iyiyi ayırt edemeyebilir .

ve bu degisir . duygu desek oda gene kalple değil beyinle ilgili olduğu ortaya cıktı kısaca genetik oldukça etkili .

genel olarak insanların karakterini etkileyen özellikler

1) büyüdüğü ülke /şehir /semt/mahalle (yani kişinin yetiştiği toplum )

2) onu büyüten anne babanın büyüdügü ülke/ şehir /semt

3) onu büyüten ailenin kişisel özellikleri

4) genetik

5) çocukken rol model alabileceği ögretmen komşu ve yakın arkadaşlarının karakterlerinden de etkilenebilir

6)psikolojik sorunlar ve yaşadıkları olaylar (özellikle çocuklen yaşadıkları )

7) sosyal medya , televizyon programları , diziler , filmler vb de karaktere etki edebilir(özellikle çocukken veya gençken takip edilen izlenenler )

bu ve bunun gibi etmenler insanların karakterine etki edebilir