İnsan sahiden özgür bir iradeye sahip midir?

Bu sorunun cevabı özgürlükten ne anladığınıza bağlı. Bence bu soruya 3 ayrı aşamada cevap verilebilir.

Kimine göre, nefes alıp vermek zorunda olmak da özgürlüğü olanaksız kılan bir şey olabilir. Yani tüm canlılar gibi biz insanlar da evrimsel, biyolojik, doğal etkilerin kapsamında hareket ederiz, doğa yasalarının esiriyizdir. Hele hele günümüz "özgürlükçü" toplum algısında bu konu sık sık dile getirilir. "Okula git, meslek edin, çalış, evlen, üre, çocuk büyüt... Amma da sıkıcı" gibi şikayetler sosyal medyada çok popülerdir bugünlerde. Ama bu garip bir algıdır çünkü doğadaki canlılar da bu süreçlerin neredeyse aynısını yaşarlar. Doğarlar, belirli yeterliliklere kavuşurlar, hayatta kalmaya çalışırlar, bunu başarırlarsa ürerler ve sonra ölürler. Eğer bu yaşam dinamiğini özgürce bulmuyor isek belki de haklıyızdır. Böyle düşünen kişiler için özgürlük biye bir şey muhtemelen yoktur ve olamaz. Tüm canlılar doğanın bir parçasıdır ve doğa yasalarına uygun hareket etmek zorundadırlar.

İkinci aşamada ise bu yaşam döngüsünde hangi yollardan geçeceğimiz konusunda yönlendirildiğimiz kaygısı vardır. Okula git ama yeteneğine göre değil, ailenin istediği okula. Mesleğini parasal getirisine ya da toplumsal statüsüne göre seç. İstediğin zaman değil mesleğinin gerektirdiği zaman ve sürelerde çalış. Aşık olduğunla değil ailenin ve çevrenin seçtiği kişi ile evlen. Uygun gördüğün zaman değil gecikmeden üre... gibi dayatmalarla yaşıyor ve yaşatılıyor isek burada da özgürlükten bahsetmek zor olur. Ama belki de kimine göre gerçekten bu tip "ortayolcu" tercihler bizi daha güçlü, mutlu, tutarlı, güvenilir kılacaktır ve hayati yeterliliğimiz daha yüksek olacaktır.

Üçüncü aşamada ise beğeniler, zevkler, tüketim, reklam gibi tamamen ekonomik yönlendirmeler söz konusudur. Yüksek oranda büyük şirketlerin ve belirli meslek gruplarının, kendi ekonomik çıkarları doğrultusunda iyiyi, güzeli belirlemeleri v reklamlar ile bizleri etki altına almaları ile belirlenen, şöyle giyin, bunları ye, şöyle kişiler çekicidir böyleleri iticidir, şöyle bir evin olsun, araban böyle olmalı, güzel ayakkabı budur şeklinde ortaya çıkan yönlendirme ve dayatmalar.

Bu üç aşamayı da farkında olarak kabullenen ve savunan insanlar da var, hiç birini kabullenmeyip özgürlükçü bulmayan da. Sorun sizin çizgiyi nereden çektiğiniz.

Ama temelde insan, hayati kararlarını karakter özellikleri kadar hayattan öğrendikleri ve deneyimledikleri ile belirliyor ise bu durumda birileri bu insanın öğreneceklerini ve deneyimlerini kontrol altına alarak o kişiyi istediği gibi yönlendirebilir ve bu uzun süredir yapılıyor zaten. Bu anlamda özgürlük diye bir şey yok. Aynı çocuğu iki farklı aile bambaşka bir kişi olarak yetiştirebilir. Dünyadaki insanların %99'u, ailelerinin ve içinde büyüdükleri toplumun dini inancını sürdürür mesela.

Ama bu durum tamamen kaçınılmaz mıdır? Hayır. Her türden otorite, bilgi kaynaklarını istediği kadar yönlendirmeye çalışsın bireyin bu bilgi kuşatmasından ve özgürlüğünün elinden alınması durumundan kurtulması gayet kolaydır. Bunun için gereken tek şey sorgulayıcı olmaktır. Bu nedenle George Carlin, "bir çocuğa verebileceğiniz en değerli şey ona sorgulamayı öğretmektir" demiştir. İnsanları sorgulayıcı olurlarsa özgürlüklerin alınması ve kitlelerin yönlendirilmesi olanaksızdır. İşte esas sorun da burada başlıyor. Çünkü görüldüğü kadarı ile milyarlarca insan, özgürlüklerinin ellerinden alınmasından gayet memnun... Bu memnuniyetin ne kadar garip ve inanılmaz bir tercih olduğu ve buna karşı ne yapılabileceği ise henüz çözülmemiş bir sorun...

Özgür Bir İradeye Sahip Miyiz?

İnsan denilen varlığın gerçek niteliklerini reddederek hayali nitelikler yüklediğimiz için onun kendi ataların nitelikleri dışında nitelik kazanmış olduğunu ve bu niteliklerin tanrının sadece bize verdiğini iddia etmiş oluruz.

Nöronları* olan canlılarda belli bir derece düşünme, anlama yetisi vardır. Nöronlar da neden-sonuç (evrim) oluşumunun içinde olduğu ve nöronun çalışması  içinde gerekliği şeyler olduğundan neden-sonuç ilişkisi kırılamaz. 

Özgürlüğe erişmesi imkansız tanımlar yapmak yerine; bulunduğumuz koşulları anladıktan sonra değiştirmek istediklerimiz değiştirilebilir ise, engellemek istediklerimiz engellenebilir ise, oluşturmak istediklerimiz oluşturulabilir ise demekten çekinmemek, cesaretli olmak, sağlam adımlarla gitmek ve kararlı olmak yeterlidir, özgürlüğümüzü kazanabilmek ve özgürlüğü yaşamak için... 

Seçmediğimiz bir gezegende, seçmediğimiz bir kültürde, seçmediğimiz bir ailede, seçmediğimiz bir bedende, seçmediğimiz bir karakterle, seçmediğimiz şartlara, onaysız doğuyoruz. İlginç olan, bizim kendimizi bile tanımıyor, bilmiyor olup, zamanla anlamaya çalışıyor olmamız. Yeteneklerimizi KEŞFEDİYORUZ. Karakterimizi KEŞFEDİYORUZ. Daha kendini tam olarak anlayamayan bir organizmadan bahsediyoruz.

Diğer yandan seçim yapabilmek bir özgürlük değil aslında. Gerçek özgürlük, seçime bağımlı olmadan, seçeneği üretebilmektir. Neyi seçeceği belirlenmiş bir iradenin özgürlüğü oldukça sahteleşmekte.

Deneylerde oluşan 3-6 sn ye yakın karar vermenin gecikme durumu ise konunun teknik olarak da özgür iradeyi sorgulatmakta. Bazı fizikçiler, üst bilincin verdiği kararı, bilincin mantıksal ya da duygusal nedenler üreterek onaylaması olarak yorumluyor. Tabii ki bilimsel düzeyde bunu tam olarak açıklayamıyoruz, ancak mevcut şartlar söz konusu olduğunda mutlak bir özgür iradenin yanılsama dışında bir şey olmayacağı sonucu öne çıkıyor. Karar verme mekanizmaları hızla ve yoğun olarak manipüle olan bir organizmanın kendini özgür irade sahibi olarak görmesi biraz kendini çok özel üstün görmesi gibi rahatlamak için bir psikolojik savunma mekanizması gibi durmakta.

Genetik yapının kişiyi suça itmesi durumunun, etik yanı oldukça sorunlu. Ya da patolojik nedenlerle (beyin tümörü vb) kişinin suça eğilimi var diyelim. Patoloji giderildiğinde kişi suç eğiliminden kurtuluyor. Tümör yine büyüyünce yine suça eğilim gelişiyor. En baştaki suç işleyen, sonra normale dönen sonra yine suç işleyen irade olarak tanımlanabilir mi? Ya da hormonal döngülerin kişilerin karakterini değiştirebilmesi bile tek başına iradeyi sorgulatmakta.

Yapılan faaliyetin nedensel gerekçelerini üzerine aldığını düşündüğümüz irade, bilimsel deney - gözlemler sonucunda, zaten verilmiş bir kararın duygusal ya da mantıksal onay vericisi olarak gözlemlenmiştir. Bir kararın oluşum ve faaliyete geçme süreçleri, benlik algımızın %5-1 i olan bilincin alabileceği kadar basit değildir. Evrimsel olarak verilen kararlar, erken dönemde yaşamın devam edip etmemesine neden olabildiği için, bireyin en son oluşan ve rasyonel ve analitik süreçlerden dolayı geç sonuç üreten prefrontal korteks ve bilince bırakılmayacak kadar önem verilerek değerlendirilir. 

Deprem eğitimleri alan kişilerin çoğunun deprem anında bu öğrendiklerinden bağımsız, sürüngen beynin etkisinde davranış sergilemesi de, sonradan oluşmuş prefrontal korteksin ve bilincin ani karar verilmesi gereken durumlarda pek de işe yaramadığı anlaşılmakta.

İrade diyerek tanımladığımız, şimdiye mahkum, dış uyaranların küçük bir kısmını alabilen BİLİNCimizin faaliyetin nedenine karar vermesi aslında. İşte bizim çok önemseyip göklere çıkardığımız bilinç, evrimsel olarak benliğin oldukça çürük, basit ve küçük bir kısmını teşkil ediyor. Yaşam gibi önemli bir sürece ait kararların sorumluluğunu alabilecek erişkinliğe sahip değil. Canlılığın başlangıcından beri deneyimleri biriktirmiş bilinçaltı, bu konuda derin bir tecrübe deneyim sahibi olması nedeniyle verilen kararlardaki etkinliği de kaçınılmaz biçimde önem kazanmakta. 

Yani özgür irade bizim tanımımız olduğu için, olmaması sanki bizi sınırlayan bir durum gibi algılanıyor. Oysa, bunun geniş planda bir önemi yok, aksine bizi yaşamda tutma gibi bir amaca hizmet ediyor. 

Sevdiğimiz şeyler, sevmediklerimiz, doğru yanlışlarımız vs vs bütün mantıksal ya da duygusal tepkilerimiz, onları gerçekten yaşıyor olduğumuzu düşünsek de bilinçaltı yönlendiremelerden kaynaklanmaları çok daha büyük bir ihtimal. -Şahsi kanaatim tamamen bilinçaltına ait kararların bilinçteki hali duygulanım- Böyle söyleyince bütün duygularımız sahteymiş gibi bir anlam çıkıyor. Bu büyük resimde gerçekten öyle. Ama fiziksel bedene sahip bizim açımızdan gayet gerçek. Çünkü bilinçaltını doğrudan bilinç düzeyinde deneyimleyemiyoruz. Duygularımızın gerçek nedenleri hakkında fikrimiz olmadığı için, onları gerçekmiş gibi yaşıyoruz.