Ödüllü Soru Eğer evren deterministikse, her olayın bir nedeni olmalı değil mi? O zaman şans kavramı gerçekten var mı, yoksa sadece belirsizlik mi?

Eğer evren deterministikse, her olayın bir nedeni ve sonucu önceden belirlenmiştir. "şans" kavramı ise bir olayın nedenini veya sonucunu bilememe durumumuzdan kaynaklanan bir algıdır. Şans, deterministik bir evrende gerçek bir mekanizma değildir. Yalnızca bizim sınırlı bilgi ve öngörülerimizin bir yansımasıdır. Yani bir olayın "şans eseri" gerçekleştiğini söylemek, aslında onun neden-sonuç zincirini bilmediğimizi ifade eder. Bu bakımdan, deterministik bir evrende şans, gerçek bir olgu değil, yalnızca epistemolojik bir belirsizliktir.

Bu konu ile ilgili eğlenceli bir kitap önerebilirim^[1]

Bu soru; evrenin işleyişi, şans kavramı ve insan algısının doğası hakkında derin bir felsefi tartışmayı açar. Bu durumda, şans kavramının gerçeklikliğini sorgularsak ortaya şöyle bir tanımlama çıkacaktır:

Determinizm ve Şans

Deterministik bir evrende, her olay bir önceki olayların zorunlu bir sonucudur. Yani, evrenin başlangıcındaki koşullar ve fizik yasaları her şeyin nedenini oluşturur. Bu durumda, bir olayın gerçekleşme olasılığı değil, gerçekleşme zorunluluğu vardır.

Şans, genellikle bir olayın öngörülemezliği ya da olasılıklara dayalı görünümüyle ilişkilendirilir. Ancak deterministik bir evrende, şans yalnızca 'bizim bilgi eksikliğimizden' kaynaklanır. Bir olayın nedenlerini ve etkilerini tam anlamıyla bilseydik, o olayın “şans eseri” olduğunu söyleyemezdik. Şans, bu bağlamda yalnızca bir algı yanılsamasıdır.

Belirsizlik ve Epistemik Şans

Deterministik bir evrende bile, insanlar evrenin tüm ayrıntılarını bilemez. Bu bilgi eksikliği, bir olayın nedenini anlamamızı zorlaştırır. Böylece, bir olayın nedenleri hakkında tam bir bilgiye sahip olmadığımızda, onu “şans” olarak adlandırırız. Bu anlamda, şans aslında 'epistemik bir kavramdır': Olayın nedenlerini bilmediğimiz veya öngöremediğimizde ortaya çıkar.

Kuantum Mekaniği ve İndeterminizm

Kuantum mekaniği düzeyinde, evrenin indeterministik özellikler taşıdığı öne sürülür. Örneğin, bir atomun radyoaktif olarak ne zaman bozunacağı kesinlikle bilinemeyebilir; yalnızca olasılıklar üzerinden tahmin yapılabilir. Eğer bu tür kuantum belirsizlikleri gerçekten var ise, deterministik bir evren anlayışı sorgulanabilir ve şans, gerçek bir ontolojik anlam kazanabilir.

Ancak kuantum belirsizlikleri makroskopik dünyada genellikle deterministik kurallarla işlediği için, şansın bu düzeyde anlamı yine epistemik olabilir. Yani kuantum belirsizliklerini anlamadığımız ölçüde şansı tanımlarız.

Şans Kavramının İşlevselliği

Pratik hayatta şans, deterministik olup olmamasına bakılmaksızın bir anlam taşır. Çünkü insanlar, sonuçları tam anlamıyla öngöremediklerinde kararlarını bu belirsizlik üzerine kurar. Bu nedenle, şans bir 'fiziksel gerçeklik' değil, insanın olaylara verdiği 'yorum' olabilir.

--

Sonuç olarak, eğer evren deterministikse, şans bir yanılsamadır ve yalnızca bilgi eksikliğimizden kaynaklanır. Şans dediğimiz şey, olayların nedenlerini bilmediğimiz için ortaya çıkar. Ancak eğer evren indeterministik özellikler taşıyorsa, şansın fiziksel bir gerçekliği olabilir.

Şans kavramı, evrenin işleyişine dair bilgi düzeyimizle doğrudan ilişkilidir. Evren deterministik bile olsa, bu kavram insan düşüncesinde her zaman bir yer bulacaktır. Çünkü belirsizlik ve öngörülemezlik, insanın varoluşunda kaçınılmazdır.

Şans kavramı diye bir şeyin olmadığına inanıyorum. Her şeyin bir nedeni vardır. Mesela, bir parayı havaya attığımızda, düşerken hangi tarafın geleceğini, atmadan önce uyguladığınız kuvveti hesaplayarak bulabilirsiniz. Veya Büyük Patlama da şans eseri değil, belirli etkenlerin sonucu ortaya çıkan bir patlamadır. "Şans, bir uğraşın eseridir." - Branch Rickey^[1][1], çok yerinde bir sözdür.