Elbette benzer coğrafyalarda yaşayan insanlar benzer şeyleri düşünmeye meyilliler; ancak bu videonun bunu ortaya koymak konusunda neredeyse tamamen işlevsiz olduğunu düşünüyorum.
Öncelikle videonun başındaki matematik numarasıyla başlayalım: İlkokul matematiği bilen bir kişi, ilk 3 işlemin ("sayı seç, 9'la çarp, basamaklarını topla" işleminin) tamamen fasa fiso olduğunu görecektir: 1-9 arasındaki hangi sayıyı seçerseniz seçin, o sayıyı 9 ile çarpıp basamaklarını toplarsanız her zaman 9 elde edersiniz. Dolayısıyla "D ile başlayan bir ülke düşünün." demek yerine böyle bir oyun yapılıyor; halbuki ne seçerseniz seçin zaten D ile başlayan bir ülkeyle başlamanız gerekecek. Bunun direkt olarak bu şekilde sorulmuyor olması, bana soruda ekstradan ve gereksiz bir gizem yaratılma çabası olduğunu gösteriyor - ki bu da işin "bilimselliğine" (veya sonrasında gelen "büyük çıkarımlara") ciddi anlamda gölge düşürüyor.
Dolayısıyla aslında sorulan, "D harfiyle başlayan bir ülke düşün." demek. Sadece ve sadece 5 seçeneğimiz var:
- Danimarka
- Dominik Cumhuriyeti
- Dominika
- Demokratik Kongo Cumhuriyeti
- Doğu Timor
Yani insanlar kusursuz makinalar olup da gerçekten de tamamen rastgele bir ülke tutabilecek olsalardı bile, izleyenlerin %20'si burada soruyu soranın istediği şıkkı seçecekti (hatta DKC de genellikle "Kongo" olarak biliniyor dilimizde, onu da eleyebiliriz ve rastgele bir seçim bile %25 istenen sonucu verir). Ama insanlar kusursuz ve gerçekten rastgele çalışan makinalar değiller, dolayısıyla şunu sormak gerek: Sizce Türkiye'de yaşayan bir insanın bunlardan hangisini ilk olarak düşünme ihtimali en yüksek? Tabii ki Danimarka! Eğer Cüceloğlu'nun iddiası doğru olsaydı, bunu A harfiyle (15 ülke var) veya B harfiyle (22 ülke var) başlayan ülkelerle yaptığımızda da görmemiz gerekirdi; ancak görmüyoruz.
Devam edelim: Herkesin doğal olarak Danimarka seçeceği ülkenin sondan 3. harfiyle bir şehir düşünmemiz isteniyor: Yani "R" harfiyle. Dünya genelinde R harfiyle başlayan çok fazla şehir var; ama birçok kişinin yabancı ülkelerin şehirlerini bilmediği ve süre baskısı altında Türkçeye sarılacakları düşünülecek olursa, Türkiye'den bir şehir seçmek çok daha olası. Sizce Türkiye'de R harfiyle başlayan kaç tane şehir var? 1 tane: Rize! Neden aynı testi B harfiyle başlayan şehirler için yapmıyoruz? Sadece Türkiye'de B harfiyle başlayan 10 şehir var!
Sonra da o şehrin 2. harfiyle (yani "İ" harfiyle) başlayan bir hayvan düşünmemiz isteniyor. Burada birazcık daha çok seçenek var ama yine sadece bir tane "makul" olasılık var:
- İnek
- İstavrit
- İmpala
- İguana
- İstiridye
- İbibik Kuşu
- İpek Böceği
Tabii ki "İncir Arısı" veya "İnci Kefali" falan gibi niş türler de zorlanırsa akla gelir; ama halk arasında sizce bunlardan hangisinin ilk akla gelmesi en olası? Tabii ki inek! Madem aynı şeyleri düşünüyoruz (ve bu, bu kadar bariz bir şekilde gösterilebiliyor), neden M veya K başlayanlarla test edilmiyor? Çünkü onlarda farklı cevaplar seçilme ihtimali çok ama çok daha yüksek (örneğin "M harfi" denecek olsa, "maymun", "manda" veya "martı" eşit sıklıkta tercih edilebilir).
Dolayısıyla bu, cevapları baştan ayarlanmış, basit bir çocuk oyunundan ibaret (illüzyonistlerin tabiriyle "zorlanmış tercih" yani "forced choice" hilesinden ibaret) ve videoda gösterilmeye çalışıldığı gibi insan toplumlarına dair derin bilgiler veren bir test değil... Sonunda varılan yargı bambaşka nedenlerle doğru olabilecek olsa bile!
Öte yandan bu tip videolar/oyunlar bize, üzerinde durulması gereken bambaşka (ve çok daha gerçek) bir ders veriyor: Olası seçeneklerin yelpazesini doğru analiz etmenin önemi... Aksi takdirde çok basit istatistiki numaralar kullanılarak aldatılmamız inanılmaz basit (bir örneğini burada anlatmıştım). Eğer varılan sonucun ne tür bir olasılık yelpazesinden seçilerek geldiğini anlamazsak, olasılıkçı gibi gözüken ama gerçekte oldukça deterministik olan şeylere kanabiliriz. Bu da ona güzel bir örnek.
Not: Tabii ki bu Doğan Cüceloğlu'nun suçu (veya onun tarafından geliştirilmiş bir numara) değil, çok benzer şeyleri internette (ve diğer kültürlerde) bulmak mümkün. Ama bunlar genellikle evrensel şeyler olmuyorlar; hepsinde o coğrafyada daha çok düşünülme ihtimali olan kelimeler şeklinde seçiliyorlar.
