Evrim Ağacı
Çünkü yüksek zeka biyoçeşitlilikte çok yaygın gözüken bir özellik değil. Biz zekamızın mümkün kıldığı kültür sayesinde (ve dolayısıyla kültürel evrim sayesinde), sadece biyolojik evrimin ortaya çıkarabileceğinin çok ötesinde bir medeniyete eriştik; fakat bu kültürel evrimi (medeniyeti, teknolojiyi, bilimi, vs.) bir kenara koyacak olursak, o kültürü ortaya çıkaran biyolojik yapı ("vücuda göre iri bir beyin"), biyolojide norm değil, anomali - ve her anomali gibi, bu da nadiren ortaya çıkan bir şey.
Dolayısıyla sorulması gereken soru, bazı türlerin neden sıra dışı ve olağanüstü miktarda zekileştiği. Bu sadece insan da değil: Genel olarak tüm kuyruksuz maymunlar, yunuslar, papağanlar, ahtapotlar ve kargagiller, kendi grupları içinde absürt bir beyin:vücut oranına ve dolayısıyla zekaya sahipler.
Buradaki faktörlerden birinin çevre şartları olduğunu biliyoruz (biyopsikolog Israel Ramirez'in Quora'da derlediği harika grafikler üzerinden giderek bunu görebiliriz). Mesela Kretase Yok Oluşu sonrasında türlerin ortalama beyin büyüklüğü önce biraz azaldı, sonra müthiş bir patlama yaşadı:[1]
Bu zeka patlamasının ana nedeninin, Kretase gibi biyosistemlerin halihazırda çok karmaşık ve çeşitli olduğu bir dönemde gelen yok oluş sonrasında sadece en zekilerin hayatta kalabilmesi olabilir. Ama bunu kesin olarak söylemek çok zor.
Ayrıca yukarıdaki grafik sadece bir ortalama... Bunun içerisinde bazı gruplar, diğerlerine göre çok daha hızlı ve bariz bir evrimsel değişim gösterdiler. Mesela aşağıdaki grafikte, primatlar ile balinaların (ve dolayısıyla yunusların) on milyonlarca yıl içinde vücut kütlelerinin, beyin kütlelerinin ve ensefalizasyon katsayılarının değişimi görülüyor:[2]
Soruyla giderek daha ilgili olacak şekilde, aynı durumu kuşlarda da görüyoruz:[3]
Ama sadece kuşlarla ataları arasındaki beyin farkı değil, aynı zamanda kuşlar içerisindeki beyin farkı da belirgin:[4]
Yani canlılar arasında sadece 1-2 grup dikkate değer bir zekaya sahip, o canlı grupları içinde de sadece 1-2 takson zeka konusunda belirgin bir şekilde öne geçiyor. Biz insanlara giden soy hattında da benzer bir durumu görüyoruz; ortalama beyin büyüklüğü artarken, Homo naledi veya Homo floresiensis gibi türlerin beyinleri epey küçük kalıyor (bunlardan ikincisi cüce bir tür olsa da):[5]
Zekanın (daha doğrusu iri bir beynin) ne kadar maliyetli olduğu düşünülecek olursa, aslında bu seyrekliği çok da anormal değil. Örneğin insan zekasının evrimsel olarak desteklenebilmesi için 6-7 faktörün belli sıralarda, sürelerde ve şiddetlerde denk gelmesi gerekti. İstatistiki olarak bu koşulların, her seferinde, tam da taksonun genetik havuzuna uygun şekilde, yeterli sıra, süre ve şiddetlerde meydana gelme ihtimali çok düşük. Bu nedenle zeka gibi masraflı biyolojik inovasyonlar kolay kolay evrimleşemiyor.
Ayrıca evrim, hiçbir zaman "en zekinin seçilimi" olmadığı için, evrimin asla önceden belirlenmiş bir yönü bulunmadığı için ve evrim, her zaman "içinde bulunulan şartlar/ortam için yeterince iyi olanın seçilimi" olduğu için, neredeyse her zaman, iş karmaşık bir zekaya gelene kadar eldeki problemi çözen daha masrafsız bir çözüm çoktan evrimleşmiş oluyor. Bu nedenle de canlılığın ezici çoğunluğu masraflı bir beyinle uğraşmadan hayatta kalıp üremeye devam edebiliyorlar.
Bu durumda şu soru da doğuyor: Acaba çok masraflı olduğu için başka hangi özellikler evrimleşemiyor ve bugüne kadar emsalleri hiç var olmadı? Başka gezegenlerin şartlarında, Dünya'da evrimleşemeyen özellikler evrimleşiyor mu? Bunlar heyecan verici sorular!
Evrim Ağacı'nın %100 okur destekli bir bilim platformu olduğunu biliyor muydunuz? Evrim Ağacı'nın maddi destekçileri arasına katılarak Türkiye'de bilimin yayılmasına güç katın.
