Özellikle irade konusunda okuma yaparken hareketlerimizin ya deterministik ya da rastlantısal olduğunu okuyorum, rastlantısallık gerçekten olabilir mi? Yoksa olasılıklar o kadar karışık ve kaos içinde ki deterministik bir açıklama yapamadığımız için rastlantısal mı diyoruz? Eğer 2. Durum geçerliyse ölçüm yapamadığımız için bize rastgele geldiğini daha da vurgulamak gerekmez mi? Evrende neden sonuç ilişkisinin kesinlikle olmadığı durumlar söz konusu mu?
Bilimde rastgelelik vardır. Muhtemelen evrende rastgelelik olduğu için bu böyle. "Deterministik bir açıklama yapamadığımıza mı rastlantısal diyoruz?" Bu soru oldukça anlamlı. Çünkü rastgeleliğin doğaya içkin mi yoksa bizim doğa hakkındaki bilgi eksikliğimizden mi kaynaklandığına dair bir soru bu. Örneğin, mutasyon mekanizmalarındaki rastgelelik bizim o mekanizmaları tam anlamıyla çözemediğimizden mi kaynaklanmaktadır? Yoksa gerçekten doğada rastgelelik olduğu için mi böyledir? Sorularının yanıtı da doğada rtastgelelik olup olmadığına dair sorulardır.
Klasik fizikte rastgeleliğin bizim bilgi eksikliğimizden kaynaklandığı savunulurdu. Ancak 1900 lere geldiğimizde yaşanan bir dizi gelişme, rastgeleliğin bizim bilgi eksikliğimizden kaynaklı olmaktan çok, doğanın kendisinde olabileceği fikri kendisini göstermeye başladı. Özellikle düşük boyutlara indikçe rastgelelik daha da görünür oldu. Önce istatistik fizik, ardından kuantum fiziği "rastgelelik" tartışmalarını fiziğin içine sokuverdi. Bu gün geldiğimiz noktada olasılığın determinist yorumları üzerindeki tartışmalar devam ederken, olasılığın doğaya içkin olduğu, onun ayrılmaz bir parçası olduğu görüşünü savunanlar da çoğalmaktadır.
Türkçe'deki bazı kitaplar:
Doğa bilimlerinde pozitivizm (Philipp Frank) pozitivizmi eleştirmek ve olasılıkçı determinizm (Yılmaz Öner)
Rastlantı ve Kaos - David Ruelle
Rastlantı ve Zorunluluk - Jacques Monod
Adam Fawer'ın Olasılıksız adlı romanında tam da bu konu işlenmektedir. Evren deterministik mi? Yoksa indeterministik mi? Laplace, evrenin deterministik olduğunu düşünür ve bir yazı-tura oyununda madeni paranın hızını, yapıldığı maddeyi, hava direncini, kütleçekimini vs. bilirsek paranın yazı mı tura mı geleceğini bilebileceğimizi söyler. Aynı şekilde evrenin de böyle olduğunu, her olayın belirli bir sebep-sonuç zinciri sonucunda oluştuğunu, Büyük Patlama'dan itibaren evrenin hangi zamanda nasıl olacağını bilebileceğimizi söyler. Peki gerçekten de öyle mi? Özgür irade dediğimiz şey yok mu? Rastlantısallık yok mu?
Çok kısa bir cevap vereyim. Bilmiyoruz. 1927 yılında Werner Heisenberg, Belirsizlik İlkesi'ni öne sürdü ve bir parçacığın momentumunu ve konumunu aynı anda bilemeyeceğimizi söyledi. Yani parçacıkların hareketi olasılıklar üzerine kuruluydu. Bu durum determinizmi tamamen bitirmiş gibi gözükse de bilim adamları determinizm hakkında üçe ayrıldı:
Dediğim gibi henüz bilmiyoruz. Özgür iradenin varlığı hakkında elimizde en ufak bir delil yok. Aynı şekilde Belirsizlik İlkesi de determinizmin önüne bir duvar örüyor. Şahsen ben bilimin ve teknolojinin gelişmesiyle bu sorunun cevabını bulacağımızı düşünmekteyim. Belirsizlik İlkesi ve determinizm hakkında detaylı bilgi edinmek isterseniz aşağıda bıraktığım videoları izleyebilirsiniz.
Evet vardır
Rastgelelik , hangi olasılığın gerçekleşeceğini öngörememiz için kullanılan bir terimdir
Kuantum evrenine girdiğimiz zaman devreye olasılıklar girer
Süperpozisyonda atom altı parçacıklar gözlemlenmediğinde her iki durumda birdendir hem 1 hem 0 dır , kedi hem ölü hem diridir
Çift yarık deneyinde gözlemlenmeden fotonun veya elektronun hangi yarıktan geçtiğinin bilinmesi imkansızdır
Bunun olasılığını hesaplanabilir ancak gözlemlenmeden önce hangisinin doğru olduğu belli değildir ölçülemez
Kuantum evrenin de başka bir olgu ise Heisenberg belirsizlik ilkesidir
Bir elektronun hızı ve konumu aynı anda ölçülemez bunun öngörülmesi imkansızdır
Makro evrende ise Kaos Teorisi devreye girer başlangıç koşulları tam olarak ölçülemez bu da uzun sürede inanılmaz sapmalara sebep olur
Doğada ve uzayda değişkenlere bağlı belirlenen bazı değişimlerin grafikleri uzun sürede aperiyodikleşmeye başlar yani kendini tekrar etmez bu da determinizmi ortadan kaldırır ve Kaos baş gösterir
Üç Cisim problemi de uzay zaman da 3 cisimin başlangıç koşulları bilinse bile bu cisimlerin birbirlerine etkileri sonucunda izleyecekleri yolun öngörülemeyeceğini bunun analitik bir çözümü olmadığını gösterir
