Çok bacaklılar (Myriapoda)

Gözlem Bilgileri

Bu bireyin türü Scolopocryptops sexspinosus, kendisi yazımızın da konusu olan Myriapoda alt şubesine ait bir çıyan (Chilopoda sp). Manisa'da öğle vakitlerinde fotoğraflandı. Bu genç bireyi gözlemlerken, bir taşın altında tesbih böcekleri ile saklanmaktaydı. Taşın altı hafif nemli gibi gözüküyordu. Fotoğraf çekildikten sonra bulunduğu yere geri bırakıldı.

Tanım ve Genel Bilgiler

Myriapodlar (Çok bacaklılar), Arthropoda (eklembacaklılar) ait bir alt şubedir. Bu alt şube Chilopoda (çıyanlar), Diplopoda (kırkayaklar), Pauropoda ve Symphyla gibi günümüzde yaşamakta olan dört adet sınıftan oluşur. Şu an için bildiğimiz 12.000 türden fazla Myriapod vardır. Her şube ve alt şubede bu kadar çok türün bulunması, eklembacaklıların adaptasyon yeteneklerinin bir göstergesidir.

Günümüzde yaşayan Myriapod sınıflarında, mikroskobik boyutlardan tutun 30 cm'e kadar ulaşabilen türler bulunmaktadır. İlkin gözlere sahip oldukları için (bazı türler hariç) etrafı algılamak amacıyla farklı bir duyuya güvenmek zorundadırlar. Titreşimler! Etraflarından gelen titreşimleri bir çift duyarga (anten) ile tarar ve değerlendirirler. Yiyeceğin yerini bulmak, tehlikenin yönünü sezmek ve rota belirlemek gibi durumlar için bu küçük ama kullanışlı yapılardan yararlanırlar. Trake solunumu yaptıkları bilinmektedir. Çiğneyici çeneleri ve alt şubenin isminden de anlaşılacağı üzere bir sürü bacakları vardır. Yaygın inanışın aksine türlerin binlerce bacağı yoktur. Bacak sayısı türler arasında 10-750 olarak değişmektedir. Chilopoda (Çıyanlar) üyelerinde ise çiğneyici çeneler zehir bezlerine bağlıdır. Myriapodların en çok karıştırılan sınıfları Çıyanlar (Chilopoda) ve Kırkayaklardır (Diplopoda). Bu karışıklığı ortadan kaldırmak için "Davranış ve Etoloji" kısmında her ikisinin de özelliklerinden bahsetmek yerinde olacaktır.

Evrimsel Tarih ve Taksonomi

Fosil kayıtlarında Karbonifiber Devri'ne (354-292 milyon yıl önce) kadar izlemek mümkündür. Hatta o dönem yaşamış Arthropleura cinsinin boyları 3 metreye kadar ulaşabilmekteydi. Eğer ki varlıklarını sürdürebilselerdi böcek fobisi olan insanların çığlıklarının ana sebebi bu devasa canlılar olabilirdi. Fosiller üzerinde Siluryen’in sonlarına (428 milyon yıl önce) kadar takip edilebilirler.

Ekolojik Dağılım ve Habitat

Myriapodlara en çok nemli ormanlarda rastlanır. Bazı bölgelerde toprağın humuslu tabakasında bulunurlar. Organik atıkların ayrıştırılması ve toprağın besince zenginleştirilmesi için dolayısıyla sağlıklı bitkilerin yetişmesi için çok büyük bir role sahiplerdir. Zira yetişen bitkiler de döktükleri yapraklar ile Myriapodları beslerler (Çıyanlar hariç). Bazı türler yarı kurak hatta çöl iklimlerinde dahi yaşayabilmektedir.

Yiğit As

Davranış ve Etoloji

Tanım kısmında bahsettiğimiz üzere çıyanlar ile kırkayakların farklarına değinelim. Kendilerinin en temel farklılıklarından biri beslenme alışkanlıklarıdır. Kırkayaklar çürümüş bitkiler ile beslenirken, çıyanlar avcı ve etobur canlılardır. Bu durumda canlıların ekolojik nişleri farklı olduğundan aynı bölgelerde yayılım gösterebilirler. Hatta bazı durumlarda çıyanlar ve kırkayaklar arasında dengeli bir av-avcı popülasyonu da gözlemlenebilir. Diğer farklardan biri de vücut segmentlerindeki bacak sayısıdır. Çıyanlar her segmentte bir çift bacağa sahipken, Kırkayaklar her segmentte 2 çift bacağa sahiplerdir. Çıyanların vücut segmentleri, Kırkayaklarınkinden daha yassı bir görünüme sahiptir. Ayrıca farklı sınıflara ait olan bu iki canlı grubu farklı adaptasyon mekanizmalarına da sahiplerdir. Kırkayaklar tehdit altında hissetiklerinde kıvırılma ve vücudun dış kitin kabuğa kıyasla daha yumuşak olan karın bölgelerini saklama eğilimine sahiplerdir. Bazı kırkayak türleri deri porlarından tahriş edici ve solunmaması gereken zararlı sekresyonlar salgılayabilir. Böyle bir durumla karşılaşıldığında kötü etkileri gidermek için bölgeyi su ile yıkamak yeterlidir.

Çıyanlara gelecek olursak, Kırkayaklardan biraz daha “savaşçı” olduklarını söyleyebiliriz. Isırıkları zehirlidir ve avlarını felç etme amaçlı evrimleşmiş bir etkisi vardır. Küçük canlılar için ölümcül olabilen bu zehir, insanlar için türden türe değişmekle beraber acıdan daha fazlasına sebep olmaz. Çıyanların kuyruk kısmına bakacak olursanız duyarga benzeri iki adet uzun ve farklılaşmış ayak görürsünüz. Ayakların amacı gelen saldırıların ekarte edilmesidir. Bu görüntü avcıların kafasını karıştırır. Kuyruğun kafa zannedilip saldırıya uğraması halinde zehir bezlerine bağlı çeneler serbest kalır ve avcı ısırılır. Acının etkisiyle afallayan avcıdan kurtulan çıyanımız bir gün daha yaşamaya hak kazanmıştır!

Daha az bilinen Pauropoda ve Symphyla sınıflarında ise daha çok, küçük ve çürükçül canlılar mevcuttur.

Diyet ve Metabolizma

Diplopoda (Kırkayaklar), Pauropoda ve Symphyla sınıfları çürükçül beslenirken, Chilopoda (Çıyanlar) avcı ve etoburdurlar. Diplopoda (Kırkayaklar) içerisinde hepçil ve otçul beslenen üyeler bulunurken, nadir de olsa etçil türler de vardır.

İnsanlarla Etkileşim ve Kültürel Referanslar

Halk arasında özellikle Çıyanlara karşı yaygın ve abartılı bir korku vardır. Çok zehirli oldukları, ısırılmaları haline insanları hemen öldürebilecekleri düşünülmektedir. Fakat ısırıklar genelde acı vermekten başka bir sonuca yol açmamaktadır.

Etimoloji

Myriapoda adı çok sayıdaki ayaklarından gelmektedir. Myriad sözcüğü Yunancada 10000 sayısını ifade etmektedir.