Dört Gözlü Kertenkele: Pineal Göz (Üçüncü Göz) Ne İşe Yarar?

Öncelikle söz konusu "gözlerin" beynin uzantısı olarak bilinen yaygın göz gibi olmadıklarını belirtmekte fayda var. Bu gözler, diencephalonun tavanında yerleşmiş epithalamus denilen santral sinir sistemi bölümünün bir uzantısıdır. Yani bilimsel olarak ekstrakraniyal epifiziyel göz diyebiliriz. Hatta gözden ziyade birtakım ışığa duyarlı hücre grubudur. Bu hücre grubuna da santral sinir sisteminden nöronal uzantılar gelir. Gerçi göz dediğimiz yapı da bundan pek farklı değildir.

Pariyetal göz, pineal göz, parapineal göz veya üçüncü göz olarak bilinen bu yapı, pineal bez (epifiz) ile bağlantılıdır. Sirkadyen ritim ve termoregülasyon (sıcaklık korunumu) için endokrin düzenlemeler gibi çeşitli işlevler üstlenir. Kuyruksuz amfibiyenler, primitif balıklar ve bazı kertenkelelerde bulunur. Hatta tuatara isimli sürüngenlerde gelişmiş bir lens ve retina dahi mevcuttur.

Memelilerde ise epifiz, benzer olarak serotoninden melatonin sentezleyerek uyku/uyanıklık döngüsü dahil biyolojik saati ve sirkadyen ritmi kontrol eder. Bu yüzden jet-lag sorunu yaşayan insanlara melatonin takviyesi verilir. Yani artık dışarıya açılan ışığa duyarlı hücre topluluğu bulunmaz. Evrimsel biyoloji, filogenetik ve karşılaştırmalı anatomi sayesinde biliyoruz ki epifizin bu görevi, pariyetal göz sahibi diğer taksonlar ile doğrudan ilişkilidir.

Pariyetal göz, frontal gözlerde kullanılan rodopsin ve 11-cis retinal gibi biyokimyasal bileşiklerden farklı maddeler kullanır. Aslında epithalamusun uzantısı olan bu sinir sistemi yapısı, birçok canlı grubunda endokrin işlevlere yardımcı olmak adına kafatasından dışarı çıkar. Herhangi bir "görme" olayı gerçekleşmez. Biyolojide canlılığı spesifik özelliklerine göre olabildiğince küçük gruplar halinde sınıflandırmaya çalışıyoruz. Evrimin ve çeşitliliğin ürünü olan bu taksonlarda elbette istisnalar olacaktır ve bu istisnaları öğrendikçe daha tutarlı ve güçlü sınıflandırmalar yapmaya devam edeceğiz. 

Geçtiğimiz günlerde Amerika'nın Wyoming eyaletinde 49 milyon yıl önce yaşadığı tespit edilen Saniwa ensidens isimli bir monitör kertenkelesi türünün iki tane pineal göze sahip olduğu anlaşıldı. Dolayısıyla omurgalılar arasında 4 gözlü diyebileceğimiz tek canlı ünvanını kazandı. 

Söz konusu fosilin çıkarılması 1871'e dayanıyor; ancak detaylı X-ray ve BT (Bilgisayarlı Tomografi) incelemeleri bu sürüngenin şimdiye kadar bilinmeyen bir özelliğe sahip olduğunu gösterdi. Günümüz sürüngenlerinden farklı olarak bulunan bu fazladan pineal gözün ne işe yaradığı şimdilik tam olarak bilinmiyor. Fazladan pusula görevi gördüğü düşünülüyor. Yani canlının konumu ve pozisyonu hakkında avlanma ve hayatta kalma şartlarında yardımcı oluyor.