Maddede Hal Değişimi Nedir? Erime ve Donma Gibi Olaylar Neden Gerçekleşir?

Madde genellikle katı, sıvı ve gaz olmak üzere üç halde bulunur. Maddelerin ısının etkisiyle bir halden başka bir hale geçmesine hal değişimi denir. Hal değişimleri, geri dönüşü mümkün olan fiziksel değişimlerdir. Maddenin kimyasal yapısında bir değişim olmaz, yani maddenin kimliği değişmez.

Hal değişimi, faz değişimi olarak da isimlendirilir. Hal değişimleri erime, donma, süblimleşme, kırağılaşma, yoğuşma ve buharlaşmadır. Bu değişimleri aşağıda verilen görselden inceleyebilirsiniz.

Science News Explorer

Maddenin hâllerini grafik üzerinde göstermek, bu süreçlerin daha iyi anlaşılmasını sağlar. Hal değişimleri sırasında sıcaklık ve enerji ilişkileri gözle görülemez; grafikler ise bu kavramları somutlaştırarak görsel olarak kavramamamızı kolaylaştırır. Özellikle erime, kaynama gibi süreçlerde sıcaklığın sabit kalması gibi önemli detaylar grafik üzerinde açıkça görülebilir. Aşağıdaki grafik suyun hal değişimini göstermektedir.

Quizlet

Yukarıdaki grafikte bazı kısımlar özellikle incelenmelidir:

• Madde hal değişimi yolculuğuna A noktasında, katı halde başlıyor. Isı alan maddenin sıcaklığı artıyor. Ancak A noktasında herhangi bir faz değişimi yaşanmıyor.
• B noktasında sıcaklığı erime noktasına ulaşan maddede hal değişimi olayı yaşanıyor ve erime gerçekleşiyor. Burada madde ısı alıyor ancak sıcaklığında bir değişim yaşanmıyor. Hal değişimi yaşanılan esnada ısı alınsa bile sıcaklık değişmiyor ve madde katı halden sıvı hale geçiş yapıyor.
• Madde C noktasında yolculuğuna sıvı olarak devam ediyor. Burada da ısı almaya devam eden madde herhangi bir hal değişimi yaşamadığı için sıcaklığı da artmaya devam ediyor.
• Madde D noktasında yeniden hal değişimi yaşıyor. Sıvı haldeki maddenin sıcaklığı kaynama noktasına ulaşıyor ve hal değişimi yaşanıyor. Hal değişimi sürecinde yeniden sıcaklık artışı gözlemlenmiyor ancak madde ısı almaya devam ediyor ve daha düzensiz hal olan gaz haline geçiş yapıyor.
• F noktasına ulaşan madde artık tamamen gaz haline geçiyor ve çok daha düzensiz bir moleküler yapıya sahip oluyor. Bu süreçte hala ısı almaya devam ediyor ve hal değişimi yaşanmadığı için sıcaklık artışı da gözlemleniyor.

Hal değişiminin günlük hayattaki örnekleri şunlar olabilir:

• Soğuk kış sabahlarında araba camında buz kristalleri oluşması.
• Naftalin ya da lavanta topunun zamanla küçülmesi ve buharlaşarak kokusunu yayması.
• Bazı oda parfümlerinin katı jel formunun zamanla havaya karışarak kokuyu yayması.
• Tereyağının kızgın tavada buharlaşıp havaya yağ kokusu yayması.
• Mum yandığında önce erimesi (katıdan sıvıya), sonra ısınan sıvı mumun buharlaşarak yanması (sıvıdan gaza geçip yanması).
• Soğuk içecek kutularının dış yüzeyinde su damlacıkları oluşması.
• Kurutma makinesinde çamaşırdan çıkan su buharının makine içindeki metal yüzeyde sıvılaşması.

iStockphoto

Hal Değişimi Neden Olur?

Hal değişimi, maddelerin taneciklerinin kinetik enerjisinin (hareket enerjisinin) artması ya da azalması ile olur. Bu enerji değişimi genellikle ısı alışverişi yoluyla gerçekleşir. Madde ısı aldığında taneciklerinin kinetik enerjisi artar ve daha hareketli hale gelirler. Bunun sonucunda taneciklerin arasındaki çekim kuvvetleri ile hareket enerjisi arasındaki denge bozulur ve hal değişimi meydana gelir.

Donma

Yaz aylarının sıcak günlerinde buzlu yiyecekler ve içecekler tüketerek serinlemek isteriz. Peki içeceklerimizin içine attığımız buzlar nasıl oluşur? Bu süreçte moleküler boyutta meydana gelen değişimler ve fiziksel etkileşimler nelerdir?

Buz kalıplarını suyla doldurarak dondurucuya atarız ve bir süre geçtikten sonra suyun donarak buz haline geldiğini görürüz. Bu değişim, buz kalıbındaki su ile dondurucudaki soğuk hava arasındaki ısı alışverişi neticesinde gerçekleşir. Dondurucudaki soğuk havaya göre sıcak olan su ısı kaybeder. Bu ısı transferi, taneciklerin birbirlerinin yanından kayabilmesi için yeterli enerji kalmayana dek devam eder.

Soğuyan ve enerji kaybeden tanecikler, kendi aralarındaki çekim kuvvetleri tarafından sabit konumlarında kalmaya zorlanırlar. Bu şekilde sıvı su katı buza dönüşür. Sıvı suyun katı buza dönüşme sürecine donma, bu sürecin gerçekleştiği sıcaklık ise donma noktası denir.

SCIENCE SOURCE Prints

Erime

Buz küplerini çıkartıp daha sıcak bir odaya koyarsanız sıcak havadan buz küplerine ısı transferi gerçekleşir. Buz küpüne transfer edilen ısı enerjisi taneciklerin hareket enerjisinde artışa neden olur.

Bu artış taneciklerin arasındaki çekim kuvvetlerini yener ve tanecikler sabit pozisyonda kalamazlar. Katıların sıvıya dönüştüğü sürece erime, katıların sıvıya dönüştüğü sıcaklığa ise erime noktası denir. Erime ve donma olayları birbirinin tersi olaylardır. Örneğin su 0 °C derecede donarken, buz 0 °C derecede erir. Bu nokta denge noktası olduğundan, aynı kapta hem buz hem de suyun bulunabileceği bir noktadır.

SPINNAKER

Buharlaşma

Bir demliği suyla doldurup bir ocağın üzerinde ısıtırsanız demliğin içerisindeki su ısınmaya, yeterince beklerseniz kaynamaya başlar. Isı enerjisi ocaktan demliğe, demlikten ise suya geçer. Peki suya daha sonra ne olur?

Kaynayan suda su buharı kabarcıkları oluşur. Bu durum, taneciklerin kendi aralarındaki çekim kuvvetini aşacak kadar enerji kazandıklarında yaşanır. Kabarcıklar demlikten yükselir ve buhar olarak ayrılırlar. Sıvılar her sıcaklıkta buharlaşırlar ancak belirli bir sıcaklıkta kaynarlar. Sıvının kaynadığı sıcaklık ise kaynama noktasıdır.

Buharlaşma her sıcaklıkta gerçekleşebilirken kaynama için sıvının belirli bir sıcaklığa ulaşması gerekir. Kaynama ise buharlaşmanın en yoğun olduğu andır. Buharlaşma sıvının sadece yüzeyinde yaşanırken kaynama sıvının tamamında görülür.

tigtag

Yoğuşma

Kapalı bir banyoda sıcak bir duş aldığınızda aynanın buğulandığına şahit oluruz. Bunun neden olduğunu hiç merak ettiniz mi?

Duştan gelen sıcak suyun bir kısmı buharlaşır ve buharlar ayna gibi soğuk yüzeylerle temas ettiğinde soğuyarak enerji kaybeder. Bu temasla enerji kaybeden su buharı tanecikleri artık aralarındaki çekim kuvvetlerini yenecek enerjiye sahip değildir. Çekim kuvvetleri ağır basan tanecikler bir araya gelir ve su damlacıkları oluşur. Bir gazın sıvıya dönüştüğü bu sürece yoğuşma denir. Yoğuşma esnasında sıvı, ortama ısı verir.

aspect

Süblimleşme

Katıların ara faza (sıvı) geçmeden doğrudan gaz fazına geçiş sürecine süblimleşme denir. Süblimleşmeyi doğada doğrudan gözlemlemek görece daha zordur. Karın çok soğuk ve kuru havalarda yavaşça buharlaşarak yok olması süblimleşmeye örnektir.

Halk arasında kuru buz olarak bilinen donmuş karbondioksit, doğrudan katı halden gaz hale geçiş sürecini gözlemlemek için güzel bir örnektir. Bu yüzden kuru buz tiyatrolarda, konserlerde ve çeşitli gösterilerde sahne efekti olarak kullanılır ve etrafa yoğun bir sis yayar.

ThoughtCo

Kırağılaşma

Desublimleşme olarak da bilinen kırağılaşma, gazların ara faza (sıvı) geçmeden doğrudan katı faza geçiş sürecine denir. Kırağılaşma süblimleşmenin tam tersidir. Havadaki su buharının soğuk yüzeylere temas edip sıvı faza geçmeden doğrudan katı hale geçerek buz kristallerine dönüşmesi olayı güzel bir kırağılaşma örneğidir. Kırağılaşmanın en bilindik örneği, özellikle kış sabahlarında yaprakların üstünde görülen kırağılardır. Kırağılaşma esnasında ortama ısı verilir.

mirjamglessmer

Maddenin Plazma Hali

Katı, sıvı ve gaz halleri, günlük yaşamda en sık karşılaştığımız madde halleri olsa da evrende madde daha farklı formlarda da bulunabilir. Yaygın olarak bilinen temel katı, sıvı ve gaz halin dışında Plazma hali ve daha ileri fizik düzeyinde Bose–Einstein Yoğunlaşması, Fermiyonik Yoğunlaşma, Kuark-Gluon Plazması gibi maddenin farklı halleri de vardır.

Plazma; katı, sıvı ve gazlar gibi maddenin bir halidir. Nötr bir gaz ısıtıldığında, atomlarından veya moleküllerinden bazı elektronlar serbest kaldığında hal değiştirir ve plazma haline gelir. İyonlar, elektronlar ve nötr atomlar içeren kısmen iyonlaşmış bir gazdan oluşur.

Plazmadaki serbest negatif elektronlar ve pozitif iyonlar, elektrik akımının içinden geçmesine izin verir. Plazmada ise elektronlar atomlarından kopar, bu da akımın ilerlemesine ve plazmanın hem elektrik hem de manyetik alanlara tepki vermesine olanak tanır. Bu, ileride göreceğiniz gibi çok faydalı bir özelliktir. Aslında, Dünya'da doğal olarak bulunan az sayıdaki plazma örneklerinden biri de yıldırımdır. Plazmaya verilebilecek başka örnekler ise şunlardır:

• Floresan ampullerdeki cıva plazması,
• Güneş gibi yıldızlar,
• NSTX-U gibi füzyon reaktörleri,
• Plazma ekranlarda görüntüleri aydınlatmak için kullanılan küçük plazma hücreler.

Lincoln Electric

Basıncın Hal Değişimine Etkisi

Basıncın madde halleri üzerindeki etkisi, fiziksel olayların anlaşılmasında temel bir rol oynar. Basınç arttığında maddeyi oluşturan tanecikler birbirine yaklaşır, bu durum gaz halindeki bir maddenin sıvı ya da katı hale geçmesini kolaylaştırır. Bu nedenle yüksek basınç altında maddelerin kaynama noktası artar, düşük basınçta ise azalır. Örneğin dağlık bölgelerde atmosfer basıncı düşük olduğu için su 100°C’ye ulaşmadan kaynar. Buna karşılık, düdüklü tencerelerde yüksek basınç suyun daha yüksek sıcaklıkta kaynamasına ve yiyeceklerin daha hızlı pişmesine olanak tanır.

Erime noktası ise maddenin yapısına bağlı olarak basınca farklı tepkiler verebilir. Örneğin buz, yüksek basınç altında daha kolay erir. Bu durum, buz pateni yapan bir kişinin paten bıçaklarının uyguladığı basınçla buzun yüzeyini eritmesi ve kaygan bir tabaka oluşturmasıyla açıklanabilir. Öte yandan bazı maddelerde yüksek basınç, erime noktasını yükseltebilir.

Agora Bilim Pazarı

İnsanlarda ve Hayvanlarda Baskınlık ve Saldırganlık

Gezegenin en dominant canlısı saldıgan doğasıyla hayvanlar olmalıydı. Bu ünvanı onların elinden nasıl aldık?

Florida South Western Devlet Üniversitesinde Biyoloji Profesörü olan Henry R. Hermann, “İnsanlarda ve Hayvanlarda Baskınlık ve Saldırganlık” kitabında insanın evrendeki diğer canlılardan daha baskın olmasının nedenlerini inceliyor. The kitap etiketiyle raflarda yerini almaya hazırlanan kitap, insanı hayvanlardan ayıran zekânın insanlığı nasıl yıkıma sürüklediği sorusuna cevap ararken, saldırganlıkla ilgili birçok konuya da açıklık getiriyor.

Baskınlık ve saldırganlık oyununun kurallarını açgözlü ve bencil olanların belirlediği evrende, insanın kişiliklerinin geliştiği ortamlar, diğer hayvanlarla olan benzerlikleri ve farklılıkları, ahlâki veya ahlâksız yönleri tüm yönüyle ele alınıyor. Yüzlerce kaynak çalışmasının ardından oluşturulan psikoloji türündeki kitapta insanın saldırgan ve hâkim olma dürtüsünün günlük yaşamdaki etkilerine ve insanları baskınlığa ve saldırganlığa iten nedenleri bulacaksınız.

Devamını Göster

₺188.00

Satın Al Tüm Ürünler

Ayrıca basınç, katı halden başka bir katı hale geçişi de tetikleyebilir. Karbon elementinin grafit formu, çok yüksek basınç ve sıcaklık altında elmasa dönüşebilir. Benzer şekilde karbondioksit gibi maddeler düşük basınçta doğrudan gazdan katıya geçerken (süblimleşme), yüksek basınç altında önce sıvı hale geçip ardından katılaşabilir.

Günümüzde bu fiziksel ilkelere dayanan pek çok uygulama mevcuttur: Basınçlı pişirme sistemleri, soğutma teknolojileri ve sentetik elmas üretimi bu örnekler arasında yer alır. Özetle, basınç değişimi maddenin hal değiştirme sıcaklıklarını önemli ölçüde etkileyerek onun fiziksel özelliklerinde belirleyici bir faktör olarak karşımıza çıkar.

Kritik Nokta

Kritik nokta, bir maddenin sıvı ve gaz hâlinin birbirinden ayırt edilemediği sıcaklık ve basınç değerleridir. Bu değerlerin üzerindeki sıcaklık ve basınçta, madde ne tamamen sıvı ne tamamen gaz olarak tanımlanabilir; bu duruma süperkritik akışkan denir.

Kritik sıcaklık (T_c ) maddenin sıvı hâlde bulunabileceği en yüksek sıcaklıktır. Bu sıcaklığın üzerinde ne kadar basınç uygulanırsa uygulansın sıvı hâle geçemez. Kritik basınç (P_c) ise maddenin kritik sıcaklıkta sıvı ve gaz hâlde bir arada bulunabilmesi için gereken en düşük basınçtır.

Bu noktada yoğunluk farkı ortadan kalkar. Yani sıvı ile gaz birbirinden ayrılamaz hale gelir. Su için kritik sıcaklık 374°C civarlarında, kritik basınç ise 218 atm civarlarındadır. Bu nokta üzerinde su, ne sıvı ne de gaz gibi davranır yani süperkritik su olur. Bu su endüstride ve enerji santrallerinde kullanılır.

CHEMISTRY GLOSSARY

Sonuç

Maddenin hal değiştirmesi, doğadaki olayları anlamak ve açıklamak açısından büyük önem taşır. Örneğin, doğadaki su döngüsü maddenin hal değiştirmesi sayesinde gerçekleşebilir. Yeryüzündeki suyun buharlaşarak bulutlarda toplanması ve tekrardan yeryüzüne yağmur olarak yağması gibi süreçler suyun hal değişimi sayesinde mümkün olur.

Ayrıca hal değişimleri, enerjinin madde üzerindeki etkisini gözlemlememizi sağlar. Isı alıp veren maddelerin davranışlarını inceleyerek sıcaklık, enerji ve moleküler hareketler arasındaki ilişkiyi daha iyi kavrarız. Günlük yaşamda da hal değişimleriyle sık sık karşılaşırız; buzun erimesi, suyun kaynaması veya buzdolabında yiyeceklerin donması gibi örnekler, bu kavramın hem bilimsel hem de pratik olarak ne kadar önemli olduğunu gösterir.