Kuzey ve Güney Yarımkürelerdeki Lavabolarda/Klozetlerde Su Ters Yönde Girdaplar Mı Oluşturur?

İddia

Kuzey Yarımküre'de bulunan ülkelerdeki lavaboların giderinde oluşan girdap saat yönünün tersine, Güney Yarımküre'dekilerde oluşan girdaplar ise saat yönüne doğru döner. Böylece iki yarımkürenin musluklarından giden suyun oluşturdukları girdaplar zıt yönlere akmış olur. Bunun sebebi Coriolis Etkisi denen bir kuvvettir.

Gerçek mi?

Karışık

Gerçek Taraflar

Klozet veya lavabo gibi küçük giderlerde değil; havuz gibi büyük hacimli kaplar içinde, çok kontrollü bir şekilde ve diğer tüm fiziksel etkilerin elendiği koşullar altında yapılan deneylerde, farklı kutuplarda suyun farklı yönlerde aktığı gözlenebilir.

Sahte Taraflar

Normal şartlar altında bu etki klozet ve lavabolarda gözlenemez. Yani hem Kuzey Yarımküre'de, hem de Güney Yarımküre'de, iki tarafa doğru oluşan lavabo/klozet girdapları da görebilirsiniz.

İddianın Kökeni

Bu iddianın erken kökenleri tam olarak bilinmese de, popüler yayıncılıkta sıklıkla tekrar edilmiş ve her kültürde yayılmıştır. Örneğin gezgin Michael Palin'in Kutuptan Kutba isimli serisinde, ülkemizde ise ünlü sanatçı Barış Manço'nun 7'den 77'ye isimli serisinde bu iddiaya hatalı bir şekilde yer verilmiştir.

Bilgiler

Dünya'nın her yerinde musluk sifonlardan akan su, lavabonun şekline, musluğun açısına, suyun hızına, suyun akıntısına elle yapılan müdahalelerimize vb. fiziksel etmenlere göre belirlenen yönde akar. Hem Kuzey Yarımküre'de, hem de Güney Yarımküre'de, iki tarafa doğru oluşan lavabo/klozet girdapları da görebilirsiniz. Coriolis etkisinin uzun mesafede etkili olan iklim olayları veya roket fırlatmaları gibi olaylarda dikkate değer bir etkisi olsa da, musluk suyunun girdap oluşturma yönü (saat yönüne veya saat yönünün tersine) üzerindeki etkisi, göz ardı edilebilecek kadar küçüktür. Yalnızca çok kontrollü bir şekilde gerçekleştirilen ve diğer tüm fiziksel etkilerin elendiği koşullar altında, büyük havuzlarda söz konusu etki gözlenebilir.

Coriolis Etkisi

Coriolis etkisi, dönen bir referans düzlemi üzerindeki cisimlerin hareketlerinin doğrusal düzlemden sapmasına neden olan fiziksel bir kuvvettir (aslında "gerçek" bir kuvvet değildir; "atalet kuvveti" denen hayali bir kuvvettir; ancak bu detayı şimdilik göz ardı edebiliriz).

Örneğin hızla dönebilen bir masa üzerinde, masa sabitken bir topu dümdüz yuvarlarsanız, doğrusal bir çizgi izleyerek karşı tarafa ulaşacak ve düzgün yuvarlandıysa herhangi bir tarafa sapmayacaktır. Ancak masayı hızla kendi etrafında döndürecek olursanız ve bu sırada topu dönen masa üzerinde bir taraftan diğerine yuvarlarsanız, top masanın dönüş yönüne göre, doğrusal yörüngesinden sapacaktır. Eğer dönüş yönü saat yönündeyse, topun hareketi sola doğru; saat yönünün tersineyse sağa doğru olmaktadır.

Benzer şekilde, duvara kendi etrafında dönebilen bir tabla kuracak olursanız ve bir kalem kullanarak bu döner tablanın merkezinden, dümdüz bir şekilde aşağı bir çizgi çekecek olursanız, eliniz tamamen düzgün bir patika izliyor olsa da, kalemin tabla üzerinde bıraktığı iz eğik olacaktır. İşte bu, Coriolis etkisidir. Bu etki, daha önceden başka bilim insanlarınca ifade edildiyse de, matematiksel olarak ilk defa 1835 yılında Gaspard-Gustave Coriolis tarafından tanımlanmıştır ve bu sebeple onun adıyla anılmaktadır.

Coriolis etkisi aslında gerçekten de girdapların şekline etki etmektedir. Ancak bu kuvvet, Dünya'nın boyutları ve dönüş hızı hesaba katıldığında o kadar küçüktür ki; ancak çok büyük ve uzun süreli girdapların oluşum yönüne etki edebilir. Bunlar arasında düzenli ve yıllar yılı süren akıntılar, çok büyük hortumlar, kasırgalar, vb. bulunmaktadır.

Ancak lavabodan birkaç saniye veya dakikada akıveren suyun üzerinde Coriolis kuvvetinin etkisi yok denecek kadar azdır. Örneğin bu sebeple, altımızdaki Dünya dönüyor olsa da, düz bir çizgi üzerinde yürüyebiliriz ve arabamızın doğrusal yönünde herhangi bir sapma olmaz. Birkaç saniyede oluşan musluk girdabının dakikada yaptığı dönüş sayısı bile, Dünya'nın dönüş hızından binlerce kat fazladır ve dolayısıyla Coriolis etkisi önemsenmeyecek kadar azdır.

Dahası, neredeyse tüm lavabo ve klozetlerde, suyun çıktığı deliklerin bir yöne bakıyor olmasından ötürü su o yöne doğru akar. Örneğin klozetlerde, suyun çıkmasını sağlayan delikler saat yönü veya tersi yönde olacak şekilde konumlanır. Böylesine büyük bir yönelimin olduğu durumlarda Coriolis Etkisi gözlenemez.

Aşırı Kontrollü Şartlarda Coriolis Etkisi Sifonu Çekince Gözlenebilir

Teknik olarak önemsenmeyecek kadar küçük olsa da, çok dikkatli gözlemler ve ölçümlerle bir lavabodan akıp giden suyun oluşturduğu girdabın üzerindeki Coriolis etkisinin miktarı ölçülebilir ve bu yapılmıştır da. Bunun için büyük bir tava kullanılmıştır ve ortasına çok ufak bir delik açılmıştır. Sonrasında tava üzerine 1 hafta boyunca su akıtılmıştır ve böylece suyun ilkin akışının sebep olduğu tüm dış etkilerin yok olması sağlanmıştır. Tavanın ortasındaki delik çok küçük olduğu için, suyun akışı da oldukça yavaş olmuştur. Bu yavaş akış sayesinde, Dünya'nın dönüşünden doğan Coriolis kuvvetinin su üzerindeki inanılmaz küçük etkisi gözlenebilmiştir. Yapılan hesaplamalar, Coriolis etkisinin lavabo ve klozetlerde görülebilmesi için suyun dönüş hızının saniyede 2 mikroradyan, yani yaklaşık 24 saatte sadece 1 tur olması gerektiğini ortaya koymuştur. Suyun bu şekilde inanılmaz yavaş bir hızda ve girdaplar oluşturarak aktığı bir lavabo/klozet bulamadığınız sürece, Coriolis etkisinden söz edemezsiniz. Yani bu araştırma da göstermiştir ki, Coriolis etkisinin suyun akışına etki etmesi mümkün değildir. Bu aşırı kontrollü şartlar altında yapılan deneylerin bir örneğini, aşağıdaki YouTube videolarında izleyebilirsiniz:

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

Neden Desteğe İhtiyacımız Var?

Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor.

Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak (yani kendi mesleğimiz doğrultusunda bir iş sahibi olursak) Evrim Ağacı'na zaman ayıramayacağımızı, ayakta tutamayacağımızı biliyoruz. Çünkü az sonra detaylarını vereceğimiz üzere, Evrim Ağacı sosyal medyada denk geldiğiniz makale ve videolardan çok daha büyük, kapsamlı ve aşırı zaman alan bir bilim platformu projesi. Bu nedenle bizler, meslek olarak Evrim Ağacı'nı seçtik.

Eğer hem Evrim Ağacı'ndan hayatımızı idame ettirecek, mesleklerimizi bırakmayı en azından kısmen meşrulaştıracak ve mantıklı kılacak kadar bir gelir kaynağı elde edemezsek, mecburen Evrim Ağacı'nı bırakıp, kendi mesleklerimize döneceğiz. Ama bunu istemiyoruz ve bu nedenle didiniyoruz.

Destek Ol

Coriolis kuvvetinin bir girdabın dönüş yönünde yaratacağı etkiyi hesaplamak da o kadar kolay değildir. Evet, Kuzey Yarımküre'deki cisimlere Coriolis kuvveti sağ tarafa doğru bir etki yapar ve Güney Yarımküre'de de bu tam tersi yöndedir. Ancak bir cismin üzerine bir yönde sabit bir kuvvetin olması, o cismin her zaman aynı yöne doğru döneceği anlamına gelmez. Coriolis kuvvetinin yarattığı hedeften sapma ile dönme yönü arasındaki fark ayırt edilmelidir. Dolayısıyla gerçek anlamıyla hortumların oluşumu üzerindeki Coriolis etkisi bile her zaman o kadar kolay gözlenemeyebilir. Kaldı ki lavabolardaki girdaplara etkisinden bahsedebilelim...

Peki Ya Barış Abi?

Evet, ne yazık ki Barış abi (Manço) o videosunda kandırıldı. Ekvator hizasındaki ülkelerde turistleri etkilemek ve paralarını almak amaçlı yapılan bir iş, halkın arasında yayılmış bu miti şova dökerek çizginin bir tarafında suyun bir tarafa, diğer tarafında diğer tarafa aktığını, tam üzerindeyse hiç hareket etmeden aktığını göstermektir. Bu, ne yazık ki, basit bir el çabukluğundan ibarettir.

Yapılan, basitçe, suyun kabın ne tarafına, hangi açıda döküldüğünü kontrol ederek istenen yönde bir girdap yaratmaktır. Örneğin bir diğer videoda, suyun farklı yönlere akması için deliğin olduğu tarafa göre farklı pozisyonlarda döküldüğünü görebilirsiniz:

Discover Magazine

Discover Magazine

Elbette, bütün illüzyonlar gibi, buna da çalışmak gerekir. Ancak hayatını bu tür gösterilerden kazanan insanlar için bunlar basit numaralardır. Şunu söyleyebiliriz ki, şahsın istemsiz el titremelerinin suyun hareketi üzerindeki etkisi, Coriolis Kuvveti'nin yapacağı etkiden binlerce kat fazladır. Ekvator'dan 2 adım kuzeye adım atında suyun bir tarafa, 2 adım güneye adım atında suyun öteki tarafa doğru akması, suyun akışını etkileyen tek kuvvetin Coriolis Kuvveti olduğunu iddia etmektir. Bu, büyük bir yanılgı ve hatadır. Böyle bir şey mümkün değildir.