Kitap Analizi: Candide (İyimserlik), Voltaire (Voltaire'in Leibniz Felsefesini Hicvettiği Kitabı)

Kitap Hakkında

• Künye: Voltaire
• Kitabevi: Mutena Yayınları
• Sayfa Sayısı: 194
• İlk Baskı Yılı: 2014
• Satın Almak İçin: Amazon

Tanıtım

21 Kasım 1694 tarihinde dünyaya gelen, sivri dili ve döneminin neredeyse her türlü iki yüzlülüğüne yönelttiği eleştirilerle başı beladan kurtulmayan Voltaire, Aydınlanma Çağı’nın en önemli filozoflarından birisidir. En tanınan eseri Candide (ya da İyilik ya da İyimserlik Üzerine), 1757 yılında yayımlanmıştır. Voltaire, iki binin üzerinde kitap ve kitapçık yazmıştır. Sivri kalemi yüzünden birçok kez sürgüne gönderilmiş, hapse atılmış ve kitapları yakılmıştır. Voltaire hayatı boyunca insan haklarını, fikir ve din özgürlüğünü savunmuştur.

Leibniz ise 1646 yılında Leipzig’de dünyaya gelmiştir. Tüm zamanların en büyük matematikçilerinden biri olarak kabul gören Leibniz, büyük dahi Newton’dan bağımsız olarak differansiyel ve integral hesabını geliştirmiştir. Matematiğin yanı sıra; felsefe, jeoloji ve tarih alanında da önemli eserler ortaya koymuştur.

Leibniz’in düşüncelerinin hemen hepsinde sınırsız bir iyimserlik hakimdir. Yazımızın konusunu oluşturan Candide’de Voltaire’in hicvettiği, Leibniz’deki bu sonsuz iyimserlik halidir. Tarihçi ve dilbilimci Leibniz insanlığın ortak kaynağını arıyor, ilahiyatçı Leibniz dinlerin diyaloğu ile evrensel bir inanca ulaşılabileceğini umuyor, filozof Leibniz her şeyleriyle bağımsız monadların her şeyin hakimi ve her şeyin iyisini isteyen Tanrı tarafından yönlendirildiğini bu dünyada her şeyin Tanrı’nın egemenliği sayesinde, olabileceklerin en iyisi olduğunu bütün kalbiyle inanıyordu. Voltaire’i çileden çıkaran, bu dinsel iyimserlik haliydi. Voltaire, ateist değildi; ancak papaz takımının elinde dinin girdiği şekillere ve bunun etkilerine karşıydı. Leibniz’e kızması, ne şekle girerlerse girsinler, kokuşup çürüyeceklerine kesin gözüyle baktığı dinden – veya dinlerden- medet ummasıydı.

Candide Latince candidus "beyaz" demektir. Roma İmparatorluğu’nda candidat (aday) sözcüğü de bu kökenden gelir. Candide yayımlandıktan kısa süre sonra kitap; İsviçre, Fransa ve İtalya’da mahkeme kararlarıyla yasaklanmış ve kara listeye alınmıştır.

Voltaire, kitap boyunca Leibniz’in temel felsefi düşüncelerini acımasızca hicvetmektedir. Kahramanların yaşadığı bitmek tükenmek bilmeyen olumsuzluklar zinciri boyunca Leibniz’in "Bu dünya mümkün olan dünyaların en iyisidir." ve "Olası dünyaların en iyisinde bütün olaylar birbirine bağlıdır." düşünceleri sıkça eleştirilmekte ve alaya alınmaktadır. Ayrıca Leibniz’in ortaya koyduğu yeter sebep ilkesi (olan herhangi bir şeyin olduğu şekilde olmasının nedeni başka türlü olamayacak olması) de yine kara mizah yoluyla eleştirilerden nasibini almaktadır.

Kahramanların Karşılıkları

Kahramanlardan filozof Pangloss, Leibniz’i temsil etmektedir. Pangloss, serüven boyunca başına ne kötülük gelirse gelsin asla düşüncelerinden vazgeçmemektedir. Candide ise Pangloss’un öğrencisidir fakat başına gelen her şeyin sebebini sorgulamakta ve yolculuk boyunca dünyada insanların gerçekten mutlu olup olamayacaklarını araştırmaktadır. Başına gelen olaylara rağmen iyimserliğini devamlı korumaya çalışmış ama sorgulamaktan ve tartışmaktan asla vazgeçmemiştir. Candide’in yolculuk arkadaşı Martin ise devamlı kötümserdir. Martin hiçbir zaman insanların tam mutluluğa ulaşamayacaklarını, tüm insanların hayatlarından şikayet ettiğini ve kimsenin yaşadığı hayattan memnun olamayacağını söylemekte, serüven boyunca da devamlı bu konuda haklı çıkmaktadır (Martin’in yaşama bakışı Voltaire’den neredeyse yüz sene sonra doğmuş olan karamsar filozof Schopenhauer’in yaşam görüşüyle benzerlik içermektedir).

Kitabın Kısa Bir Özeti

Kitap, genç bir adam olan Candide'nin Baron Thunder'in yaşadığı kulede Almanya'nın Vestfalya kentinde başlar. Ünlü bir filozof olan Dr. Pangloss, kulede özel öğretmenlik yapmaktadır. Pangloss "yaşadığımız dünyanın olabilecek dünyalar içinde en iyisi olduğu" felsefesini kahramanlara aşılamaktadır. Basit bir adam olan Candide, önce bu felsefeyi kabul eder; ancak savaşın dehşetini, yoksulluğunu, insanın kötülüğünü ve kilisenin ikiyüzlülüğünü deneyimledikçe, Pangloss'un iyimserlik felsefesinden şüphe duymaya başlar. Dolayısıyla felsefi iyimserlik, Voltaire'in hicvinin odak noktasıdır; savaş ve kilise karşıtı alıntılar roman boyunca yayılmıştır.

İlk bölümde Doktor Pangloss, oda hizmetçisi ile yasa dışı bir ilişki yaşamaktadır. Baronun güzel kızı Cunegonde bu ilişkiye tanık olur ve Candide ile benzer bir şey yapmaya karar verir. Baron, onları yakalayınca Candide kaleden atılır. Aç ve üşümüş olan Candide, iki askerin yardımıyla komşu kasabaya girer. Hizmete zorlanır ve dayaklara katlanır. Bu süreçte savaşın harap ettiği köylere rastlar ve savaşın dehşetlerine ilk elden tanık olur.

Candide daha sonra, her tarafı sivilcelerle kaplı, ağzı kaymış, dişleri kapkara olmuş bir dilenciyle tanışır ve kısa süre sonra dilencinin Doktor Pangloss olduğunu keşfeder. Pangloss, yaşadığı tüm kötü deneyimlere rağmen hala felsefi iyimserliğine devam etmektedir. Jacques adında bir yardımsever, Pangloss'u iyileştirir ve ardından onu ve Candide'yi gemi ile Lizbon'a götürür. Bir fırtına esnasında Jacques bir denizciyi kurtarmaya çalışırken öldürülür; gemi daha sonra parçalanır ve gemide bir tek Candide, Pangloss ve Jacques'in kurtardığı denizci hayatta kalır. Lizbon kıyılarına iner inmez bir deprem şehri sarsar; buna cevaben kilise liderleri, büyük bir tören eşliğinde kısık ateşte birkaç insanın kızartılmasıyla gerçekleştirilecek bir gösterinin depremlerin önlenmesinde etkili bir yöntem olduğunda karar kılar. İki adam yakılır ve Pangloss idam edilir; ancak Candide yaşlı bir kadının yardımıyla hayatta kalır.

Yaşlı kadın, Candide'yi temizleyip besledikten sonra baronun ailesine yapılan saldırıdan kurtulan Cunegonde'ye götürür. Cenegonde kendisine sahip olmaya çalışan iki adamla yaşamaktadır. Candide, Cunegonde'nin yanına gittiğinde iki adamı da öldürür. Korkan Candide, Cunegonde ve yaşlı kadın Paraguay'da bir liman şehrine kaçar. Candide'nin askeri eğitimi buradaki İspanyol komutanı etkiler ve Candide'ye rütbe verir. Candide, Cunegonde ve yaşlı kadınla birlikte Güney Amerika'ya doğru yola çıkar. Yolculuk sırasında, yaşlı kadın korkunç olan hikayesini anlatır. Kadının hikayesini dinleyen Candide, Pangloss'un iyimserlik felsefesini ciddi şekilde sorgulamaya başlar.

Buenos Aires'te, Cunegonde ile ilgilenen ve evlenmesini isteyen vali Don Fernando ile tanışırlar. Candide'nin kalbi kırılır, ancak Cunegonde için kalıp savaşamaz; çünkü Candide'nin izini süren polis memurlarından bölgeye kaçmak zorundadır. Bir uşak olan Cacambo'nun yardımıyla Candide kaçar ve kısa süre sonra Paraguay'daki bir Cizvit ordusunun lideri olan Başrahip Komutan ile tanışır. Komutanın, Vestfalya'da annesi ve babası öldürüldüğünde ölüme terk edilen Cunegonde'un erkek kardeşi olduğu ortaya çıkar. Candide, baronun oğluna, Cunegonde'a aşık olduğunu ve bir gün onunla evlenmeyi umduğunu açıklar; baronun oğlu bu düşünceye o kadar öfkelenir ki, kavga çıkar ve Candide adamı öldürür.

Candide, yine Cacambo ile kaçar ve çok geçmeden ikisi, ilk başta Candide'yi neredeyse öldürecek olan ama kısa süre sonra ona misafirperver davranan Oreillonlarla yüzleşir. Candide ve Cacambo, altın ve mücevherlerle dolu, vatandaşların hiçbir faydası olmayan ütopik ülke Eldorado'ya gelirler, çünkü herkesin ihtiyaçları hükümet tarafından karşılanmaktadır. Eldorado'nun mahkeme odaları veya hapishaneleri de yoktur, çünkü vatandaşlar birbirlerine adil davranırlar ve yasaları çiğnemezler. Eldorado'nun vatandaşları Tanrı'ya inanırlar ama asla yalvarmak için dua etmezler, sadece ihtiyaçları olan her şeye sahip oldukları için şükrederler.

Cunegonde'u bulmaya hevesli Candide ve Cacambo, Eldorado'dan altın, mücevher ve diğer malzemelerle dolu koyunlarla ayrılır. Surinam'a ulaştıklarında, iki yol arkadaşı ayrılır ve Cacambo, Cunegonde'un serbest bırakılması için Buenos Aires'e, Candide ise polis tarafından aranmayacağı Venedik'e gider. Candide, Kaptan Mynheer Vanderdendur adında acımasız bir adam tarafından mağdur edilir. Kederli Candide, bulabileceği en talihsiz adam için bir yarışma ilan eder; Martin adında yaşlı bir bilim insanı yarışmayı kazanır ve Candide'nin yeni seyahat partneri olur. İkili, Venedik'e giderken Fransa'ya uğrar.

Paris'te Candide hastalanır ve her biri servetinden bir pay almak isteyen çeşitli insanlar tarafından ziyaret edilir. İyileşir, ancak bir dolandırıcı tarafından servetinin çoğunu vermesi için kandırılır ve sonunda tüm yabancılardan şüphelenen polis tarafından tutuklanır. Oradan Candide ve Martin, daha fazla şiddete tanık oldukları İngiltere'ye gönderilir ve sonunda Venedik'e ulaşır. Martin ile çeşitli tartışmalar ve bahislerin yanı sıra çeşitli insanlarla yapılan toplantılar sayesinde Candide felsefi iyimserliğe olan inancını kaybetmeye başlar. Kısa süre sonra Candide, Cunegonde'un Konstantinopolis'te hizmetçi olarak çalıştığını bildiren bir köle olan Cacambo'yu bulur. Candide, Cacambo'nun özgürlüğünü satın alır ve üç adam Konstantinopolis'e doğru yola çıkar. Kısa süre sonra Pangloss ve baronun oğluyla tanışırlar, her ikisinin de öldüğünü sanan Candide, Pangloss idam edilirken boynundaki ilmeğin boynundan kayıp kurtulduğunu, baronun oğlunun ise bıçaklandıktan sonra tedavi edilip iyileştiğini öğrenir. Beşli, yaşlı kadınla birlikte olan Cunegonde'u bulmak için yola koyulur ve bulduktan sonra Candide de özgürlüklerini satın alır. Baronun oğlu Candide'nin Cunegonde ile evlenmesine (Candide'nin artık istemediği bir evlilik) yeniden itiraz edince, Candide onu gemiyle Roma'ya gönderir.

Candide, Cunegonde ile evlenir ve Eldorado'da elde ettiği servetin son kırıntılarıyla küçük bir çiftlik satın alır. Candide, Cunegonde, Cacambo, Martin, Pangloss ve yaşlı kadın orada birlikte yaşamaktadır. Felsefe tartışırlar ve bir ağacın altında dinlenen mutlu bir Türk ile tanışana kadar can sıkıntısından son derece perişan olurlar. Türk, kendisinin sadece küçük bir çiftliği olduğunu ancak çocuklarıyla birlikte çalıştığı için mutlu olduğunu anlatır. Candide, küçük grubunun mutluluğu bu şekilde bulacağına karar verir ve çiftlikte çalışmaya başlarlar. Yazıyı, Candide’in sözüyle bitirelim:

Mümkün olan dünyaların en iyisi burası ise, ötekiler kim bilir nasıldır.