Haller Organı Nedir? Keneler, Konaklarının Kokusunu Nasıl Alır?

Keneler, kanla beslenen parazit araknidlerdir. Halk arasında genellikle "böcek" olarak bahsedilseler de aslında böcek değildirler. Arachnomorpha kladında örümcekler, akrepler ve böğüler gibi canlılarla birlikte yer almaktadırlar. Hayatları boyunca birden fazla konak değiştirebilirler. Yumurtadan çıktıklarında yani larva evrelerinde böcekler gibi üç çift bacağa sahiptirler. Nimf evresine geldiklerinde araknidlerde olduğu gibi dördüncü çift bacakları da çıkmış olur. Nimf evresinden sonra yetişkinliğe ulaşırlar ve üremeye hazır hale gelirler.

Keneler Uçamaz veya Zıplayamaz!

Keneleri biz fark etmeden bir anda üstümüzde veya evcil hayvanlarımıza tutunmuş şekilde bulmamız, halk arasında kenelerin uçtuğuna veya pireler gibi zıplayabildiğine dair yanlış inanışlara sebep olmuştur. Ancak keneler, yaşamlarının hiçbir evresinde kanatlara sahip değildirler ve dolayısıyla uçamazlar. Bacak anatomileri de zıplayabilmek için uygun değildir; ama küçük bir hayvana göre oldukça hızlı hareket edebilirler.

Kaan Yiğit Emer

Peki keneler size veya evcil dostlarınıza nasıl tutunur? Doğada çalıların ya da otların üzerinde bir kene görenler; kenenin yüksek bir ota veya dal parçasına çıkıp, ön bacaklarını yukarı-öne kaldırarak sanki sarılmak istercesine beklediğini fark etmişlerdir. İşte bu davranışa "arama davranışı" (İng: "questing") adı verilmektedir. Keneler, potansiyel bir konak fark ettiklerinde, ona doğru yönelerek arama pozisyonunda beklerler.

Ancak Hyalomma sp. cinsinin üyeleri gibi bazı keneler konağın yakınlarından geçtiğini fark ettikleri anda konağa doğru hızla koşmaya başlayabilirler. Buradaki en önemli soru ise şu: Keneler, konağı nasıl fark ediyorlar?

Kene Radarı: Haller Organı

Dünya üzerinde, keneler dışında başka hiçbir canlıda bulunmayan bu organ, kenelerin birinci çift (ön) bacaklarının tarsuslarının (en sonuncu bacak eklemi) dorsal (yukarı) yüzünde bulunmaktadır: 1881'de George Haller tarafından hatalı bir şekilde "işitsel sensör" olarak tanımlanan bu organın, sonradan yapılan çalışmalarla koku sensörü olduğu anlaşıldı.

Semantic Scholar

Haller Organı böceklerde bulunan antenlere kemosensasyon (kimyasal algılama) fonksiyonu bakımından benzese de morfolojik olarak çok farklı bir organdır. Ön bacakların tarsuslarının dorsal yüzeyindeki ufak çukurlukta bir kapsül içerisine yerleşmiş mikroskobik boyutta bir duyu kılından oluşmaktadır. Özellikle çevresindeki nem, sıcaklık ve karbondioksit değişimini algılayabilen bu çok hassas organ, bunlara ek olarak genellikle memelilerin terinden ve nefesinden gelen yağ asitlerinin (bütirik asit, oleik asit, asetik asit) ve amonyağın kokusunu da çok iyi bir şekilde algılayabilmektedir.

Konağının yerini tespit etme konusunda hayati öneme sahip olan bu organ; konak bulma görevi dışında, eş bulmak gibi feromonlara dayalı kimyasal olaylarda ve meteorolojik değişimler gibi çevre olaylarında da önemli rol oynamaktadır.

Kenelerin periferik duyusal sisteminin doğrudan ve çok önemli bir bileşeni olmasına ve sadece kenelerde bulunmasına rağmen Haller Organı, hakkında genetik olarak ve moleküler fonksiyonu bakımından çok az şey bilinen bir organdır.

Kene Radarından Gizlenmek Mümkün Mü?

Kenelerin yaşadığı doğal bir ortama çıkıyorsanız, ne kadar iyi duş almış olsanız da parfüm ve deodorant benzeri kokularla kendinizi ne kadar iyi kamufle etseniz de kenelerin sizi "koklayamama" ihtimali çok düşüktür. Çevresindeki havadaki karbondioksit yoğunluğunun %1-8 oranında değişimini bile algılayabilen Haller Organı'ndan saklanmak pek de mümkün görünmüyor.

Evcil hayvan dostlarımız, yere yakın oldukları ve etrafı koklayarak gezdikleri için, keneler nefeslerini rahatlıkla fark edebiliyorlar. İnsanlarda ise özellikle kenelerin de çok sık görüldüğü sıcak havalarda terlemeden hareket etmek neredeyse imkansız. Terinizdeki özellikle amonyak ve bütirik asit kokusu, keneleri ciddi anlamda cezbediyor.

Ancak akarisit amaçlı ilaç, zehir veya kovucu ürünler kullanılırsa, kenelerden korunmak mümkün olabilir. Bunun yanında doğal ortamlarda uzun paçalı kıyafetler giymek ve vücudunuzda minimum çıplak alan bırakmak sadece kene değil diğer birçok ektoparazitten korunmak için de önemlidir.

Bir kene tarafından ısırılma durumunda ise tecrübeli birinin keneyi derhal tutunduğu yerden çıkartması ve sonrasında uygun zaman aralıkları içerisinde kenelerin taşıyabildiği ve bulaşmasından şüphelenilen etkenler için test yapılması gerekmektedir. Bunun da en iyi yolu en kısa zamanda hastaneye gitmektir.