Doğu çınarı (Platanus orientalis)

Gözlem Bilgileri

Karadeniz/Ereğli merkezinde gözlemlediğimiz 600 yaşındaki yapraklarını dökmüş bir doğu çınarı.

Tanım ve Genel Bilgiler

Doğu çınarı (Platanus orientalis), yaklaşık 30 metreyi geçebilen boyutu ile devasa bir yaprak döken (deciduous) ağaçtır. Büyüklüğü ve geniş taç yaprakları nedeniyle baharda heybetli ve görkem gözüken bir türdür. Aynı şekilde sonbaharda da yapraklarının renkleri kan kırmızısı tona bürünürken harika gözükür.

Diğer kavak, kızılağaç ve söğüt türleri gibi ekolojik olarak nehir kıyısını seven bir tür olduğu yazılır. Bir kere filizlendikten sonra kuru topraklarda dahi yaşamını sürdürebileceği görülmüştür. Bu yüzden yüzlerce yıl yaşayabilirler. Yaprakları akçaağaç benzeri, tek noktadan köken alan palmatus tipidir. Doğada varyasyonları olabilir. Örneğin doğu ve batı çınarının çaprazlaması (Platanus x acerifolia) olduğu düşünülen hibrit çınarı bulunur. Buna karşın bazı dendrologlara (ağaç bilimcilere) göre doğu çınarının bir kültivarı olduğu söylenir.

Pedram Türkoğlu

Evrimsel Tarih ve Taksonomi

Bu tür, Çınargiller (Platanaceae) ailesi içerisinde Platanus cinsinde sınıflandırılır. Günümüzde yaşayan tek cinsidir ve 8 türü vardır. Geriye kalan Ambiplatanus, Ettingshausenia, Macginicarpa, Macginitiea, Plataninium ve Sapindopsis cinslerinin nesli tükenmiştir. Bu cinsler, kuzey yarımküredeki ılıman ve subtropikal bölgelere adapte olmuşlardır.

Fosil kayıtlarına baktığımızda Alt Kretase'ye denk gelen yaklaşık 113-98 milyon yıl öncesine dayanan Platanocarpus cinsi görülüyor. Bu cins günümüz çınarların ortak atası sayılabilecek dendromorfolojik özelliklere sahip. O dönem 8-10 μm boyutlarında çok ufak polenlere sahip oldukları hesaplanmıştır. Günümüzdeki Platanus cinsi ise yaklaşık 60 milyon yıl önce Kretase'nin sonuna doğru görülmeye başlıyor. Bu yüzden günümüzdeki çınarlar adeta "yaşayan fosiller" gibidirler.

Ekolojik Dağılım ve Habitat

Balkanlardan İran'ın doğusuna kadar uzanırlar. Bunun dışındaki Himalaya gibi doğu taraflarında insan eli kaynaklı kültivar olarak yetiştirildiği düşünülüyor. Bu şekilde birçok izole kültivar popülasyonu olduğu hesaplanmıştır. Kültivar, yapay seçilim yolu ile karakteristik özellikleri bakımından seçilen aynı türün jenerasyonlarıdır.

Pedram Türkoğlu

Popülasyon ve Koruma Statüsü

IUCN Kırmızı Liste tarafından Asgari Endişe, yani Least Concern (LC) olarak sınıflandırılır. Bu yüzden popülasyon sayısı hakkında herhangi bir endişe bulunmaz.

İnsanlarla Etkileşim ve Kültürel Referanslar

Perslerin bahçelerindeki nehir kenarlarında ekilen ağaçlar olduğu yazılır. Ayrıca efsaneye göre modern tıbbın babası kabul edilen Hipokrat'ın İstanköy (Yunanca: Kos) adasında, öğrencilerine altında ders verdiği ağaçtır. Bodrum'un karşısında bulunan söz konusu adada yaklaşık 500 yıllık bir ağaç bulunmaktadır. Bu doğu çınarının 2400 yıl önceki orijinalinin kesilmesi sonucu tekrar ekildiği düşünülüyor. Ağacın parçaları ve tohumları Dünya'nın çevresine yayılmış durumdadır. Örneğin Amerika'daki birçok tıp fakültesi bahçesine bu ağacın tohumu ekilmiştir. Antik dönemlerde ağacın yaprakları ve eksteleri tıbbi amaçlarla kullanılıyordu. Hindistan'ın Keşmir bölgesinde Tanrıça Parvati'nin avatarı olduğu söylenen Bhavani'ye ithafen kutsal topraklara ekiliyordu.

Etimoloji

Tür ismindeki orientalis, Antik Yunanca "doğu" anlamını taşır. Batı çınarının tür ismi ise Platanus occidentalis şeklindedir. Antik Yunan'da "platane" adı verilirdi. Anadolu'dan Hindistan'a kadar ise "çınar" veya "çenar" adı ile bilinir. Hindistan'da Keşmir'de boonyi denir.