Diyalekt (Lehçe) Nedir? Şiveden Farkı Nedir? Aksan, Ağız ve Dil Arasındaki Farklar Nelerdir?

Diyalekt (ya da lehçe, çeşit), bir dili konuşan kişilerden oluşan grupların sözcükleri ifade ediş biçimlerinin birbirinden farklı olması durumudur. Farklı lehçelerde farklı kelimeler, dil bilgisi yapıları ve ifade ediş biçimlerine rastlamak mümkündür. Ancak çoğu durumda aynı dilin farklı lehçelerini kullanan kişiler birbirlerini anlayabilirler. Diyalektlerin aksan, bireysel dil, ağız gibi diğer dilbilimsel kavramlardan farkını anlamak için, dil evrimine kısa bir bakış atmamız gerekmektedir.

Diller de Evrimleşir!

Kültürel birer eleman (yani bir "mem") olan diller de canlılar gibi evrimleşebilir yapıdadır; en azından biyolojik evrimin canlı organizmalar üzerindeki etkilerine çok benzer süreçleri dillerin evriminde de görmek mümkündür: Örneğin tıpkı canlı popülasyonlarında olduğu gibi, lehçelerde de genellikle kademeli bir geçiş görülür; dolayısıyla birbirlerine daha yakın coğrafyalarda yaşayanlar, birbirlerinin lehçesini daha da iyi anlayabilirler. Benzer şekilde, tüm dillerin içinde belirli bir çeşitlilik (varyasyon) vardır ve bu varyasyonları çok çeşitli biçimlerde kategorize etmek mümkündür.

Sosyolinguistik adı verilen bilim dalı, insan dillerindeki bu varyasyonları (veya "değişkeleri", "varyantları", "lektleri") şöyle kategorilere ayırır:

• Dil (Lisan): Yapısal bütünlüğe (dilbilgisi, söz varlığı, vb. parçalara) sahip iletişim sistemlerinden her birine verilen isimdir. Genellikle insanlar arasında anlaşmayı sağlayan, düşüncenin ve dünya görüşünün iletişimini sağlayan bir araç olarak tanımlanır.
• Supradiyalekt: Dil ve diyalekt arasında kalan, birden fazla diyalekti bünyesinde toplayan kategorik varyasyonlardır.
• Diyalekt (Lehçe): Bir dili konuşanların alt gruplarının dili konuşma varyasyonlarına verilen isimdir.
• Ağız (Subdiyalekt): Diyalekt ile idyolekt arasında kalan, belli bir diyalektin de alt grupları olan varyasyonlardır.
• Bireysel Dil (İdyolekt): Spesifik ve tek bir kişinin kullandığı dil varyasyonuna verilen isimdir.

Buraya kadar olan kısımda taksonomik bir hiyerarşi bulunduğuna dikkat ediniz. Dil, iletişimin en genel ve en geniş versiyonudur. Supradiyalekt çok genel bir grubun, diyalekt daha dar ama yine de olukça genel bir grubun, ağız çok daha dar bir grubun, idyolekt ise spesifik bir kişinin kullandığı dil varyantına verilen isimdir. Buna ek olarak, bazı diğer tanımlardan da söz edilebilir:

• Aksan (Şive): Dili belli bir şekilde telaffuz etme biçimine verilen isimdir.
• Kesit (Özel Değişke, Register): Spesifik bir iletişim durumunda veya çok özel bir amaçla kullanımı tercih edilen dil varyasyonlarına verilen isimdir.
• Standart Dil: Belli bir sosyal grup tarafından resmî veya gayrıresmî olarak öne çıkarılan ve diğerleri tarafından tercih edilmesi talep edilen varyasyonlardır.

Şimdi bunları biraz daha yakından tanıyalım.

Dil Varyasyonları

Bir ülkenin resmi dil kurumları tarafından tanınan lehçeye standart lehçe veya standart dil adı verilir. Bu kurumlar, dilin "doğru" formunu belirleyen ve bunun sınırlarını çizmeye çalışan, resmi organizasyonlardır. Buna rağmen, bir dilin birden fazla standardı da olabilir; örneğin Standart Amerikan İngilizcesi, Standart Kanada İngilizcesi, Standart Filipin İngilizcesi gibi dillerin her biri, İngilizcenin standart lehçeleridir.

Ancak toplumlar, kendi içlerinde standart olmayan lehçeler üretirler. Bunlar, resmi kurum desteği bulunmayan fakat yaygın olarak kullanılan lehçelerdir: New York İngilizcesi, Cockney İngilizcesi, Batı Avustralya İngilizcesi bunlara örneklerdir.

"Lehçe" sözcüğü, genellikle coğrafi konuşma desenlerine işaret etmek için kullanılsa da, kimi zaman sosyal sınıflar arasındaki dil farklarını da belirlemeye yarayabilir. Bu tür lehçelere sosyolekt adı verilir. Sosyolinguistik bilimi çerçevesinde lehçeye bakılarak bir bireyin nerede yaşadığı, sosyoekonomik durumu, etnik kökeni veya anadili anlaşılabilir.

Sosyal sınıflara yönelik kullanımın bir uzantısı olarak lehçe, kimi ülke ve dillerde, tarihsel olarak ezilen sınıfların kullandıkları dile işaret etmek için de kullanılabilir. Bu tarz bir kullanımda ayrım yapılan konuşma biçimlerine "lehçe", baskın olan grubun kullandığı lehçeye ise "standart dil" adı verilir. Halbuki kimi durumda bu lehçeler, standart dil olarak tabir edilen dilden evrimleşmemiş bile olabilirler! Dolayısıyla bu tarz bir kullanım, farklı dilleri baskılamak adına "lehçeleştirme" çabasının bir ürünüdür.

Son olarak şive, bir dilin konuşulması sırasında kullanılan sözcüklerin ve bu sözcüklerin ifade ediliş biçimlerinin kişinin kendisine, doğduğu veya yaşadığı şehre veya ulusa bağlı olarak farklılık göstermesidir. Yani şive söz konusu olduğunda özelleşmiş veya türemiş bir dil lehçesinden söz etmeyiz; sadece bireylerin bir dilin sözcük veya söyleyişlerinin yaygın kullanılan biçiminden farklı bir şekilde ifade etmesinden bahsederiz.

Lazca Nedir?

Örneğin sıklıkla sözü edilen "Karadeniz Türkçesi", çoğu zaman "Lazca" (ya da "Laz Türkçesi") ile karıştırılır. Unutmamalıdır ki Artvin-Trabzon arasında sıklıkla duyulan Karadeniz Türkçesi, Lazca ile aynı şey değildir. Bunu anlayabilmek ve kavramları yerine oturtabilmek adına, gelin Lazcayı çok kısaca tanıyalım:

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

Neden Desteğe İhtiyacımız Var?

Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor.

Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak (yani kendi mesleğimiz doğrultusunda bir iş sahibi olursak) Evrim Ağacı'na zaman ayıramayacağımızı, ayakta tutamayacağımızı biliyoruz. Çünkü az sonra detaylarını vereceğimiz üzere, Evrim Ağacı sosyal medyada denk geldiğiniz makale ve videolardan çok daha büyük, kapsamlı ve aşırı zaman alan bir bilim platformu projesi. Bu nedenle bizler, meslek olarak Evrim Ağacı'nı seçtik.

Eğer hem Evrim Ağacı'ndan hayatımızı idame ettirecek, mesleklerimizi bırakmayı en azından kısmen meşrulaştıracak ve mantıklı kılacak kadar bir gelir kaynağı elde edemezsek, mecburen Evrim Ağacı'nı bırakıp, kendi mesleklerimize döneceğiz. Ama bunu istemiyoruz ve bu nedenle didiniyoruz.

Destek Ol

Lazca, Karadeniz'in güneydoğusunda, Türkiye'nin kuzeybatısında, kabaca Melyat'tan Gürcistan sınırına kadar olan bölgede (ki bu bölgeye 1925 yılına kadar "Lazistan" denmekteydi) yaşayan Türk ve Laz halklarının konuştuğu yerel dildir. Türkiye'de Lazca konuşan 20.000 civarında insan olduğu tahmin edilmektedir. Lazca, Güney Kafkasya dilleri (Kartvelyen Diller) arasında yer almaktadır ve kardeş dilleri arasında Gürcüce, Megrelce ve Svanca bulunmaktadır. 

Lazca, Kartvelyen Diller'in Zan dalı altında, Megrelce ile birlikte kategorize edilir (yani en yakın akrabası Megrelcedir). Bu iki dil birbirine son derece yakındır; öyle ki, kimi dilbilimciler bu iki dilin aynı dilin farklı varyasyonlarından ibaret olduğunu bile düşünmektedirler. Ne var ki genel literatürde 500 yıldır bir arada yaşayan bu iki dil grubu halen genel olarak ayrı sayılmaktadır ve Lazcanın da giderek Trabzon Türkçesine evrimleştiği düşünülmektedir.

Kartvelyen dil grubunun tarihi MÖ 2500-2000'li yıllara kadar gitmektedir. Lazca, 35 harften oluşan, Türkçenin bir uzantısı olan ve tarihi 10. yüzyıla kadar giden Mkhedruli Alfabesini kullanmaktadır. Bu alfabe içerisinde q ve x gibi Türkçede bulunmayan Latin harfleri bulunduğu gibi, fırlatmalı k (ǩ), kapantılı p (p') gibi özel harfler de bulunur. Ayrıca dz sesinin birleşiminden oluşan ž gibi birleşim harfleri de bulunmaktadır. 

Lazcanın 5 ayrı lehçesi bulunmaktadır:

• Arhavi ve Fındıklı civarında konuşulan Arkabuli;
• Pazar'da konuşulan Atinuri;
• Ardeşen ve Çamlıheşin'de konuşulan Art'aşenuri,
• Düzköy'de konuşulan Çxaluri ve son olarak,
• Hopa ve Batum'da konuşulan Xopuri.

Kimi zaman bu gruplar sadece Doğu ve Batı lehçeleri olarak iki ana grupta da incelenebilir. Bu lehçeler birbiriyle pek de benzer değildir. Örneğin Türkçedeki "seviyor" sözcüğü Pazar bölgesinde "alimben", Ardeşen'de "aropen", Arhavi'de "oroms", Hopa'da "qorops" olarak geçmektedir.

Görülebileceği gibi, Lazca ve Karadeniz Türkçesi aynı olgular değildir. Lazca, başlı başına bir dildir; Karadeniz Türkçesi ise bir şivedir.

Sonuç

Türkiye'deki dil zenginliği her ne kadar heyecan verici ve ilgi çekici olsa da, ne yazık ki bu dillerin baskılanması, unutulması, dışlanması gibi unsurlar sebebiyle aşınması son derece üzücüdür. Bir ülkedeki dil zenginliği, o ülkedeki görüş zenginliğinin en önemli yansımalarından birisidir. Çeşitli sebepler ve bahanelerle bunları unutmaya ve unutturmaya çalışmak yerine, kültürümüzün vazgeçilmez parçaları olarak görmeli, onları anlamayı, öğrenmeyi, paylaşmayı içsel bir hobi olarak görmeliyiz.

Ǩai ndğalepe.