Dergi Etki Faktörü Nedir, Ne Değildir? Bir Makalenin Kalitesini Sadece Yayınlandığı Dergiye Bakarak Anlayabilir miyiz?

Bilimsel dergilerle biraz olsun haşır neşirseniz en az bir defa etki faktörünü duymuşsunuzdur. Bu faktör, bir akademik dergiye (örneğin Nature, The New England Journal of Medicine veya Turkish Journal of Medical Sciences'a) verilen bir nottur ve genellikle derginin yayınladığı makalelerin kalitesinin bir ölçütü olarak düşünülür, ancak bu bir yanılgıdan ibarettir. Genellikle derginin etki faktörü ne kadar yüksekse içinde bulacağınız yazıların o kadar kaliteli olduğu zannedilir, eğer bu sayı düşükse yazılara şüpheyle yaklaşılmalıdır gibi bir algı vardır. Peki ya etki faktörü aslında neye işaret eder?

Etki Faktörü Nedir?

Bir akademik dergide yayınlanan yazılar, başka akademik makaleler tarafından kaynak gösterilirler; işte etki faktörü de bunun ne sıklıkla yapıldığının bir ölçütüdür. Bu nedenle, belirli bir makale sıklıkla atıf alıyorsa bu muhtemelen önemli ve kaliteli bir çalışma olarak görüldüğü anlamına gelir. Bu faktör, Clarivate adlı bir analitik şirket tarafından hesaplanır. Sonuç olarak, düzenli bir şekilde atıf alan makaleler yayınlayan dergiler de kaliteli ve prestijli sayılan dergilerdir. Bir derginin etki faktörü çoğunlukla yıllık olarak hesaplanır ve bu hesabı yapmak oldukça kolaydır. Hesap basitçe şöyle yapılır:

• 2023 yılı için, derginin 2021 ve 2022 yıllarında yayınladığı makalelerin 2023 yılı boyunca kaç kez atıf aldığını hesaplarız.
• Bu sayıyı, derginin 2021 ve 2022 yıllarında yayınladığı toplam makale sayısına böleriz.
• Sonuç 11 ise bu, derginin 2021 ve 2022 yıllarında yayınladığı makalelerin 2023 yılında ortalama 11 kez atıf aldığı anlamına gelir.

2021 ve 2022 tarihli makaleler için 2023 yılındaki atıfların göz önüne alınma sebebi, araştırmaların zaman alması ve makalelerin genelde yayınlandıkları yıl içinde yoğun bir şekilde atıf almamasıdır. Bir araştırmanın sonuçları ve etkisi ancak zamanla belli olur. Ayrıca araştırma kategorisinde olmayan, "editör görüşü" tipindeki yazılar etki faktörüne dahil değildir. Ek olarak bazı dergiler Clarivate'in veri tabanında listelenmez ve dolayısıyla bir etki faktörüne sahip olamazlar. Etki faktörü günümüzde 0 ile 254,7 arasında değişebilmektedir, ancak sizin de hak vereceğiniz üzere yüksek puanlara sahip olan dergi sayısı oldukça azdır.

Etki faktörü ne yazık ki çok sıklıkla yanlış kullanılır. Günümüzde bir derginin genel itibarını ölçmeye yarayan bu faktör, yanlışlıkla dergide yayınlanan tek bir makaleye veya dergide yayın yapan bir bilim insanına aitmiş gibi davranılabiliyor. Hatta bir üniversitede herhangi bir araştırmacının terfi alıp almayacağına karar vermek için dahi kullanılabiliyor, mesela araştırmacı yüksek etki faktörüne sahip dergilerde yazı yayınlamışsa bunun onun çok iyi bir bilim insanı olduğu ve "birinci sınıf" bilim ürettiği anlamına geldiği sanılıyor.

Fakat kaliteli bir araştırma, örneğin çok kısıtlı bir alanda yapılmışsa çok fazla atıf almayabilir; ancak bu araştırmanın kötü bir araştırma olduğunu göstermez. Ayrıca bir çalışma tekrarlanabilir yapıda olmalıdır, ancak etki faktörü bunu hesaba katmaz. Etki faktörünün riskli araştırmalara ve tamamlanması on yıl kadar uzun süren karmaşık çalışmalara gereken değeri vermekte çok iyi olduğu da söylenemez.

Etki faktörünün gereğinden fazla önemsenmesi iki farklı şekilde zarara yol açabilir; çünkü bu değer, dergiler tarafından kolaylıkla manipüle edilebilirken aynı zamanda akademisyenlerin üzerinde çalışmak istediği araştırma türü üzerinde de etkili olabilir.

Ayrıca akademik dergilerin birkaç makalesi fazla atıf alırken geri kalan yazılarının neredeyse hiç atıf almaması halinde bile dergi yüksek bir etki faktörü alabilir. Bu durum ise sıklıkla atıf alan inceleme makalelerin yayınlanmasını teşvik ederken, editörün fazla atıf almayacağını düşündüğü makaleleri reddetmesine yol açabilir.

Bir araştırmacı da bu nedenlerle kendini atıf alma şansı daha yüksek olduğunu düşündüğü araştırma projelerini seçerken bulabilir. Böyle bir durumda araştırmacının merak duygusu, kabul görme gereksiniminin gölgesinde kalır ve sistemin haksızlığına uğrar.

Öte yandan tek bir makalenin kalitesini ölçerken de sırf etki faktörü yüksek bir jurnalde yayınlandığı için iyi bir makale olması gerektiği fikrine kapılmamak gerekir. Çok uç bir örnek vermek gerekirse, Andrew Wakefield'ın kızamık, kabakulak, kızamıkçık aşısını otizmle ilişkilendiren sahteliği kanıtlanmış makalesi, 2022'de etki faktörü 168,9 değerindeki prestijli bir tıp dergisi olan The Lancet'te yayınlanmıştı.^[1]

Öte yandan kaliteli ve tekrarlanabilir araştırmalar da düşük etki faktörlü dergilerde yayınlanabilir. Ayrıca çok sıradan araştırmalar dahi, birkaç yüksek atıf alan makale nedeniyle etki faktörü hızlı yükselen dergilerde yayınlanabilir. Ne de olsa etki faktörü, tek bir makaleye verilen bir not değildir.

Bir makalenin değerini kapsamlı bir şekilde analiz ederken derginin etki faktörü elbette bir miktar rol oynayabilir. Örneğin sahtebilim, çok yüksek etki faktörüne sahip dergilerde nadiren yayınlanır. Ancak bazen, aşı karşıtı aktivistlerin görüşleri gibi sahtebilimsel görüşler "okurların geri dönüşleri" olarak prestijli dergilere girebilir, ancak bunlar orijinal araştırmalar değil, sadece kişilerin konu hakkındaki fikirleridir.

Sonuç olarak, bir makalenin kalitesini alanında uzman olmayan birinin değerlendirmesi zor olacaktır. Ancak sağlık bilimlerinde bu kuralı es geçebileceğimiz, kötü örneklerin birçoğunu elememize yardımcı olacak bazı temel kurallar vardır. Bunlar çalışmada bir kontrol grubunun olmaması, az sayıda katılımcı bulunması ve yalnızca hayvanlar üzerinde yapılan araştırmalar gibi sonuçların insanlara uygulanıp uygulanmayacağı konusunda şüpheler bulunmasıdır.^[2] Bir makalenin prestijli bir jurnal olan Nature'da yayınlanmış olması güven verici olabilir, ancak yine de doğru ve kaliteli bilgiler aktaracağı garanti değildir. 64.8'lik etki faktörüne sahip olan Nature dergisinin bile daha sonra geri çekmek zorunda kaldığı makaleler olmuştur.^{[3], [4]} Özetle, etki faktörünün bir makale hakkındaki düşüncenizi doğrudan etkilemesine izin vermemelisiniz.