Proteus anguinus: Karanlığın Beyaz Ejderhası

Proteus anguinus (Olm), Slovenya, Hırvatistan ve Bosna-Hersek'in kireçtaşı mağaralarının zifiri karanlık sularında yaşayan, Proteidae familyasına ait Avrupa'nın tek mağara semenderidir. Halk arasında "insan balığı" denilen bu canlı, 100 milyon yıl önce atalarından ayrılıp yeraltına hapsolarak deri solunumu (%73 oksijen deriden emilir), 10 yıl açlığa dayanma (karaciğerinde vücut ağırlığının %15'i glikojen depolayarak) ve 100+ yıllık ömür gibi sıra dışı adaptasyonlar geliştirdi. Tamamen kör olmasına rağmen kafatasındaki manyetit kristalleri ile yön bulur. Üremesi son derece yavaştır: Dişiler 14 yaşında olgunlaşır, 11 aylık gebelik sonunda 2-5 yavru doğurur ve her doğum arasında 6-7 yıl geçer.

Tek yaşam alanı Dinarik Alpler'in yeraltı nehirleridir (özellikle Slovenya'daki Postojna Mağarası). 8-12°C'yi aşan sıcaklıklar embriyoları öldürdüğü için iklim değişimi en büyük tehdittir. Tarım ilaçlarıyla kirlenen sular, kaçak avcılık (kara borsada 5.000€/birey) ve yapılaşma nedeniyle kritik tehlikede (CR). Sloven bilim insanları, spermlerini -196°C'de dondurarak gen bankası oluşturuyor ve yapay mağaralarda üretim projesi (LIFE Proteus) yürütüyor.

Tüm bu bilgiler, dünyanın önde gelen Proteus uzmanı Dr. Gregor Aljančič'in 50 yıllık saha çalışmalarını anlattığı "Proteus: The Mysterious Ruler of Karst Darkness" kitabından derlenmiştir. Kitapta türün ölümsüzlük sırrı (telomeraz aktivitesi insandan 1.000 kat yüksek), üreme çağrılarının şifresi (6 Hz'lik su altı sinyalleri) ve karanlıkta avlanma taktikleri gibi çözülememiş gizemleri de detaylı inceleniyor.