Alternatif Akım ile Bir İleri Bir Geri Hareket Eden Elektronlar, Her Döngüde Ne Kadar Yol Alır?
Bir Edison Lambanın Filamentini Isıtan Tam Olarak Nedir?
Hangi ders kitabını açarsanız açın, filamentli lambaların ışık saçmasını sağlayan şeyin, ince bir telden geçen elektronların o teli ısıtması sonucu olduğunu söylediğini görürsünüz. Bu doğrudur, ancak bu süreç tam olarak nasıl işliyor? Örneğin alternatif akım altında bir o yana bir bu yana salınan elektronlar nasıl oluyor da filamenti ısıtıyorlar? Bu enerjiyi nereden alıyorlar ve her biri ne kadar güce sahip?
Bunları cevaplayabilmek için, öncelikle her bir elektronun alternatif akım altında nasıl, ne hızda ve ne kadar hareket ettiğini hesaplamamız gerekir. Somut sayılarla ilerleyebilmek adına, gerçekçi bir örneği ele alalım: 50 Hz'lik alternatif akım altındaki elektronların ne kadarlık bir mesafede salındıklarını görmek için, 240 Volt'luk bir devrenin 100 Watt'lık bir ampulü, 1 milimetre karelik (0.01 cm2) kesit alanına sahip bakır tellerle yaktığını düşünebiliriz.
Bu durumda cevap, 3 kısımdan oluşur: Öncelikle elektronların bakır teldeki hareket miktarını (mesafeyi) hesaplayacağız. Sonrasında elektronların ışığı mümkün kılan tungsten filament içinde ne kadar yol kat ettiğini hesaplayacağız. Son olarak, her bir elektronun filamente, filamentin kesit alanı boyunca ne kadar güç verdiğini hesaplayacağız.
Alternatif Akımdaki Elektronların Hareketleri
Akım altındaki elektronların hareket miktarını (λ\lambda) şu formülle hesaplarız:
λ=QqNA\LARGE{\lambda=\frac{Q}{qNA}}
Burada QQ alternatif akımın yarım döngüsünde akan yük, qq elektron yükü, NN telin yapıldığı malzemenin elektron yoğunluğu, AA ise telin kesit alanıdır.
Bakır Telde Elektronların Hareketi
Verilen bilgilerden akan akımın 100W/240V=0.42A100W/240V=0.42A olduğunu bulabiliriz. Bu, alternatif akımın ortalama değeri gibi düşünülebilir (teknik olarak "karekök ortalaması" veya İng: "root mean square" veya kısaca "RMS" olarak bilinen değerdir). Bu tür bir alternatif akımın doruk noktası 0.59A0.59A değerindedir. Her bir yarı döngüde 0.0038C0.0038C değerinde yük akar. Bunların hepsi matematiksel olarak hesaplanabilir, ancak bunun nasıl hesaplandığını görsel olarak görmek isterseniz, aşağıdaki grafikte yarı-döngünün altında kalan alanın (griye boyanmış kısım) integral hesabıyla bulunabileceğini söyleyebiliriz:
Bir elektronun yükü 1.6×10−191.6\times10^{-19} olduğu için, 0.0038 Coulomb'luk yük, 0.00381.6×10−19=2.4×1016\frac{0.0038}{1.6\times10^{-19}}=2.4\times10^{16} elektrona karşılık gelmektedir. Dolayısıyla bu, yarım döngü içerisinde tel içinde herhangi bir noktada akan elektron sayısıdır.
Öncelikle bakır telin kendisine bakalım. Bakır telin oda sıcaklığında serbest elektron yoğunluğu 8.5×1022elektron/cm38.5\times10^{22}\text{elektron}/cm^3 düzeyindedir. Bu sayı, bakırın temel özelliklerinden biridir. Bakır atomlarının her biri, akımı taşıyan elektronlara 1 adet katkıda bulunur, dolayısıyla bakır tel içinde santimetre küp başına 8.5×10228.5\times10^{22} atom olduğunu söyleyebiliriz.
0.01 cm2 alana sahip bir tel içinde 8.5×1022∗0.01=8.5×1020elektron/cm28.5\times10^{22}*0.01=8.5\times10^{20}\text{elektron}/cm^2 düzeyinde elektron bulunur. Yani telin her bir santimetre karesinde 8.5×10208.5\times10^{20} adet elektron vardır.
Dolayısıyla 0.0038 Coulomb, telin 2.4×10168.5×1020=0.000028\frac{2.4\times10^{16}}{8.5\times10^{20}}=0.000028 santimetrelik (veya 0.28 μm, yani 0.28 mikrometrelik) kısmındaki yük miktarıdır. Bir diğer deyişle, bir yarı döngü sırasında elektronlar tel içindeki herhangi bir noktada 0.28 μm düzeyinde yol kat ederler.
Evrim Ağacı'nın çalışmalarına Kreosus, Patreon veya YouTube üzerinden maddi destekte bulunarak hem Türkiye'de bilim anlatıcılığının gelişmesine katkı sağlayabilirsiniz, hem de site ve uygulamamızı reklamsız olarak deneyimleyebilirsiniz. Reklamsız deneyim, sitemizin/uygulamamızın çeşitli kısımlarda gösterilen Google reklamlarını ve destek çağrılarını görmediğiniz, %100 reklamsız ve çok daha temiz bir site deneyimi sunmaktadır.
KreosusKreosus'ta her 10₺'lik destek, 1 aylık reklamsız deneyime karşılık geliyor. Bu sayede, tek seferlik destekçilerimiz de, aylık destekçilerimiz de toplam destekleriyle doğru orantılı bir süre boyunca reklamsız deneyim elde edebiliyorlar.
Kreosus destekçilerimizin reklamsız deneyimi, destek olmaya başladıkları anda devreye girmektedir ve ek bir işleme gerek yoktur.
PatreonPatreon destekçilerimiz, destek miktarından bağımsız olarak, Evrim Ağacı'na destek oldukları süre boyunca reklamsız deneyime erişmeyi sürdürebiliyorlar.
Patreon destekçilerimizin Patreon ile ilişkili e-posta hesapları, Evrim Ağacı'ndaki üyelik e-postaları ile birebir aynı olmalıdır. Patreon destekçilerimizin reklamsız deneyiminin devreye girmesi 24 saat alabilmektedir.
YouTubeYouTube destekçilerimizin hepsi otomatik olarak reklamsız deneyime şimdilik erişemiyorlar ve şu anda, YouTube üzerinden her destek seviyesine reklamsız deneyim ayrıcalığını sunamamaktayız. YouTube Destek Sistemi üzerinde sunulan farklı seviyelerin açıklamalarını okuyarak, hangi ayrıcalıklara erişebileceğinizi öğrenebilirsiniz.
Eğer seçtiğiniz seviye reklamsız deneyim ayrıcalığı sunuyorsa, destek olduktan sonra YouTube tarafından gösterilecek olan bağlantıdaki formu doldurarak reklamsız deneyime erişebilirsiniz. YouTube destekçilerimizin reklamsız deneyiminin devreye girmesi, formu doldurduktan sonra 24-72 saat alabilmektedir.
Diğer PlatformlarBu 3 platform haricinde destek olan destekçilerimize ne yazık ki reklamsız deneyim ayrıcalığını sunamamaktayız. Destekleriniz sayesinde sistemlerimizi geliştirmeyi sürdürüyoruz ve umuyoruz bu ayrıcalıkları zamanla genişletebileceğiz.
Giriş yapmayı unutmayın!Reklamsız deneyim için, maddi desteğiniz ile ilişkilendirilmiş olan Evrim Ağacı hesabınıza üye girişi yapmanız gerekmektedir. Giriş yapmadığınız takdirde reklamları görmeye devam edeceksinizdir.
Tungsten Filamentte Elektronların Hareketi
Aynı hesabı bir Edison Lambası'nı yakan tungsten filamentler için de tekrar edebiliriz. Tunsgstenin elektron yoğunluğu, bakırdan farklıdır: 1.26×1023elektron/cm31.26\times10^{23}\text{elektron}/cm^3. Yani aynı hacimdeki tungsten ve bakır tellerden tungstende, bakıra nazaran 1.5 kat fazla elektron vardır. Ayrıca bir lamba içinde tungsten filamentin sarımlarını açtığınızdaki alanı 1.26×10−5cm21.26\times10^{-5}cm^2'dir. Bu bilgileri en başta verdiğimiz formüle direkt koyacak olursak:
λ=0.00381.6×10−19∗1.26×1023∗1.26×10−5=0.015cm\LARGE{\lambda=\frac{0.0038}{1.6\times10{-19}*1.26\times10^{23}*1.26\times10^{-5}}=0.015cm}
Bu, 150 μm demektir. Yani tungsten içindeki elektronlar, bakırdakinden 500 kat fazla yol kat etmek zorundadır. Bunun nedeni, tungstenin çok daha ince olmasıdır, dolayısıyla tungsten filament içinde birim uzunluk başına çok daha az sayıda elektron vardır. Buna bağlı olarak da aynı miktarda yükü taşımak için elektronların daha fazla yol kat etmesi gerekir. Üstelik bu, tungstenin elektron yoğunluğu bakıra göre 1.5 kat fazla olmasına rağmen böyledir - bu da olmasa, tungstendeki elektronların daha da fazla yol alması gerekecekti.
Buna rağmen, aldıkları yol halen çok küçüktür: Bir elektronun tungsten içinde kat ettiği yol, telin kendi kalınlığının 7.000'de 1'i kadardır!
Elektron Başına Taşınan Güç
Son olarak, filament boyunca elektrik alanının gücü ile elektronların hareket ettiği mesafeyi bir arada kullanarak, her bir elektronun elektrik alandan aldığı gücü hesaplayabiliriz. Bu da filament boyunca tungsten telin Evren'deki elektrik alandan aldığı toplam gücü hesaplamamızı sağlar.
Öncelikle tel içindeki elektronların hızının nasıl değiştiğini görmemiz lazım. Bu hız, bir sinüs dalgasını takip eder, çünkü elektronların hızı ile teldeki akım doğru orantılıdır. Elektronların hız grafiğini çizdiğimizde, grafiğin altında kalan alan, elektronlar tarafından kat edilen yola eşittir. Bunun, az önce hesapladığımız gibi 0.015 santimetre olabilmesi için, sinüs dalgasının doruğunun 2.36 cm/sn olması gerekir.
Elektronlar, elektrik alanın üzerlerine uyguladığı kuvvet dolayısıyla filamentin uzunluğu boyunca ivmelenirler. Bu kuvvet, alanın gücü (metre başına volt, yani V/mV/m biriminde) ile elektron yükünün çarpımıyla bulunur.
240V ve 100W'lık bir Edison Lambası'nın içindeki filamentin sarımlarının açılması sonucu elde edilen uzunluk 1.07 metre kadardır. Evet, şaka yapmıyoruz! 1 metreden uzun bir filament, lambanın içine sığdırılabilmek için 2-3 santimetre olacak düzeyde sarılır. Bu filament üzerindeki voltaj ortalama 240V düzeyindedir - ki bunun tepe noktası 339V düzeyindedir. Bu durumda, sinüs dalgası şeklindeki alan gücü 3391.07=317Vm−1\frac{339}{1.07}=317Vm^{-1} doruk düzeyindedir. Bunu elektron yükü olan 1.6×10−19C1.6\times10^{-19}C ile çarparsak, sinüs dalgasının tepe noktasındaki kuvveti 5.07×10−17N5.07\times10^{-17}N olarak hesaplayabiliriz.
Şimdi, temel fiziği kullanabiliriz: Belli bir hızda giden bir cismin üzerine uygulanan kuvvet, ona kuvvetin miktarı ile cismin hızının çarpımı kadar güç aktarır. Dolayısıyla sinüs dalgası şeklindeki kuvveti, sinüs dalgası şeklindeki hızla çarparsak, gücü bulabiliriz. Bunu yaptığımızda, aşağıdaki grafiği elde ederiz. Bu grafik, elektrik alan sayesinde filament içindeki her bir serbest elektrona verilen gücü göstermektedir:
Bu grafiğin skalalası attoWatt (aW) düzeyindedir. 1 aW, 10-18 W güce karşılık gelmektedir. Bu grafikteki tepe noktası, kuvvetin Newton cinsinden tepe noktası ile hızın saniyede metre cinsinden tepe noktasının çarpımıdır:
5.07×10−17∗0.0236=1.2aW5.07\times10^{-17}*0.0236=1.2aW
Bu hesaplamada gücün her zaman pozitif olduğuna ve voltaj ile akımın iki katı frekansa (yani 100 Hz frekansa) sahip olduğuna dikkatinizi çekeriz. Bir diğer deyişle, alternatif akım kaynağının hem pozitif hem de negatif yarı-döngüleri sırasında pozitif güç aktarılmaktadır. Bunun zamana göre ortalamasını alırsak (ki bu, grafikte kırmızı çizgi ile gösterilmiştir), ortalama gücün 0.6 aW veya 6×10−19W6\times10^{-19}W olduğunu görebiliriz.
Edison Lambaları Nasıl Çalışıyor?
İşte bu, elektrik alanın filamenti tam olarak nasıl ısıttığıdır. Bir ışık düğmesine bastığınızda, Edison lambaları gibi bir lambayı oluşturan bir filament, yani incecik bir iplik üzerinden geçen güçlü bir elektrik akımı, filamenti oluşturan maddenin atomlarını ısıtır. Çünkü dirençli bir tel üzerinden yüksek bir akım geçirmeye çalışırsanız, Evren'in dokusundaki elektrik alanı, her bir elektrona, elektronun hızı ve elektrik alanın şiddeti oranında güç verir. Elektronlar aldıkları bu güç ile tungsten atomlarına çarparlar, onları daha fazla titreştirirler ve bu titreşim, filamentin ısınmasına neden olur. Zaten "sıcaklık" dediğimiz şey, bir ortamdaki atomların kinetik enerjilerinin ortalamasıdır. O filamentin atomlarının kinetik enerjisi arttıkça, tanım gereği, sıcaklığı da artar.
Burada kritik bir nokta, lambalarda kullanılan metallerin erime sıcaklığının çok yüksek olmasıdır. Mesela yaygın bir filament malzemesi olan tungsten için bu, 3422 derece civarıdır. Geçirdiğiniz akım, bu sıcaklığa sebep olacak düzeyde olmadığı müddetçe, metal ısındıkça ısınır; ama eriyemez. Yine de bu enerjinin bir yere gitmesi gerekir. Bir kısmı etrafa ısı olarak saçılır; bu nedenle eski tip ampuller etraflarını çok ısıtır. Ama geri kalan enerjinin önemli bir bölümü, tungsten atomu etrafındaki elektronların bir üst orbitale sıçramasına neden olur. Bu elektronlar bu yüksek enerji seviyesinde çok uzun süre kalamazlar, hemen eski hallerine geri dönerler. Bu orbital düşüşü sırasında, iki orbital arasındaki enerji farkı, bir foton olarak etrafa saçılır. Böylece lamba, bulunduğu odayı aydınlatmış olur.
Filamentteki Toplam Güç
Şimdi başladığımız işi bitirelim ve filamentin genelindeki gücü hesaplayalım.
Tungstenin elektron yoğunluğunun 1.26×1023elektron/cm31.26\times10^{23}\text{elektron}/cm^3 olduğunu zaten biliyoruz. Filamentimizin kesit alanı ise 1.26×10−5cm21.26\times10^{-5}cm^2. Dolayısıyla telin her bir santimetresinde 1.26×1023∗1.26×10−5=1.58×10181.26\times10^{23}*1.26\times10^{-5}=1.58\times10^{18} adet elektron vardır.
Her bir elektronun aldığı güç 6×10−19W6\times10^{-19}W olduğu için, filamentin her bir santimetresi için elektronlara aktarılan gücün 1.58×1018∗6×10−19=0.95W1.58\times10^{18}*6\times10^{-19}=0.95 W olduğunu hesaplayabiliriz.
Elbette bu sonuç hiç de şaşırtıcı değil, çünkü zaten en başta lambamızın gücünün 100 W olduğunu söylemiştik. 107 santimetrelik bir telin tamamında 107∗0.95=101.65W107*0.95=101.65W güç bulmaktayız. Yuvarlama hataları ve hata payları çerçevesinde bu, tam da beklediğimiz sonuçtur.
İçeriklerimizin bilimsel gerçekleri doğru bir şekilde yansıtması için en üst düzey çabayı gösteriyoruz. Gözünüze doğru gelmeyen bir şey varsa, mümkünse güvenilir kaynaklarınızla birlikte bize ulaşın!
Bu içeriğimizle ilgili bir sorunuz mu var? Buraya tıklayarak sorabilirsiniz.
Soru & Cevap Platformuna Git- 11
- 4
- 3
- 1
- 1
- 0
- 0
- 0
- 0
- 0
- 0
- 0
- Türev İçerik Kaynağı: Quora | Arşiv Bağlantısı
Evrim Ağacı'na her ay sadece 1 kahve ısmarlayarak destek olmak ister misiniz?
Şu iki siteden birini kullanarak şimdi destek olabilirsiniz:
kreosus.com/evrimagaci | patreon.com/evrimagaci
Çıktı Bilgisi: Bu sayfa, Evrim Ağacı yazdırma aracı kullanılarak 05/12/2024 03:25:29 tarihinde oluşturulmuştur. Evrim Ağacı'ndaki içeriklerin tamamı, birden fazla editör tarafından, durmaksızın elden geçirilmekte, güncellenmekte ve geliştirilmektedir. Dolayısıyla bu çıktının alındığı tarihten sonra yapılan güncellemeleri görmek ve bu içeriğin en güncel halini okumak için lütfen şu adrese gidiniz: https://evrimagaci.org/s/10727
İçerik Kullanım İzinleri: Evrim Ağacı'ndaki yazılı içerikler orijinallerine hiçbir şekilde dokunulmadığı müddetçe izin alınmaksızın paylaşılabilir, kopyalanabilir, yapıştırılabilir, çoğaltılabilir, basılabilir, dağıtılabilir, yayılabilir, alıntılanabilir. Ancak bu içeriklerin hiçbiri izin alınmaksızın değiştirilemez ve değiştirilmiş halleri Evrim Ağacı'na aitmiş gibi sunulamaz. Benzer şekilde, içeriklerin hiçbiri, söz konusu içeriğin açıkça belirtilmiş yazarlarından ve Evrim Ağacı'ndan başkasına aitmiş gibi sunulamaz. Bu sayfa izin alınmaksızın düzenlenemez, Evrim Ağacı logosu, yazar/editör bilgileri ve içeriğin diğer kısımları izin alınmaksızın değiştirilemez veya kaldırılamaz.