Doğrudan cevap: İnsan dışı türlerde ileri biliş (advanced cognition) çoktan çeşitlenmiş durumda; yakın gelecekte "insan benzeri genel zekâ" (general intelligence) beklentisi gerçekçi değil, fakat ekolojiye ve yaşam tarihine (life history) uygun, alan-özgül zekâ nişlerde evrimleşmeye devam ediyor.
Nerede duruyoruz? Beyin büyüklüğü tek başına zekâ değil; önemli olan sinir devrelerinin örgütlenmesi, nöral yoğunluk ve davranış repertuvarı. Kargagiller ve papağanlar; planlama, nedensellik sezgisi, alet kullanımı ve zihinsel durum atfetme benzeri becerilerde primatlarla yakın sonuçlar veriyor (convergent evolution). Deniz memelileri (balinalar, yunuslar) karmaşık sosyal biliş (social cognition) ve kültürel aktarım (cultural transmission) sergiliyor. Filler epizodik benzeri bellek ve empati; köpekler insanla ortak dikkat ve işaret takibi; bazı balıklar ve arılar görsel kavram öğrenimi; ahtapotlar problem çözme ve keşif davranışı. Bunlar "genel amaçlı, her bağlamda transfer" değil; bağlama gömülü, görev-özgül çözüm setleri.
Gelecek ne yönde? Evrim mühendislik değil; doğal seçilim, türün ekolojisinin izin verdiği şeye yöneliyor. Büyük beyin yüksek metabolik maliyet (energetic cost), uzun çocukluk (prolonged juvenility) ve geç üreme demek. Bu yüzden "daha zeki olma" her zaman avantaj değil. Yırtıcı baskısı, sosyal yapı, diyet kalitesi, ömür uzunluğu ve ebeveyn yatırımı uygun birleştiğinde bilişsel karmaşıklık artıyor; şehirleşme ve insanla ortak yaşam da yeni seçilim baskıları yaratıyor (örn. problem çözme, yenilikçilik (innovation) ve öğrenme esnekliği). Ama kısa ömürlü ve hızlı üreyen türlerde, yüksek maliyetli büyük-beyin yönünde hızlı bir kayma beklemek saf iyimserlik; kuşak süresi, enerji bütçesi ve niş sınırları sınırlayıcı.
Yanılgıları toparlayayım: "İnsana yaklaşan tekil hatıralar" (viraldeki mucizevi videolar) üzerinden genel zekâ çıkarımı yapılamaz. Eğitim (training) ≠ evrim; laboratuvarda öğretilen beceri kalıcı popülasyon özelliği değil. "Bir gün insanlar gibi konuşan kargalar" beklentisi biyolojik ve ekolojik kısıtlar nedeniyle temelsiz. Özetle: İnsan-dışı zekâ çok biçimli ve bağlama duyarlı; artan şehirleşme, kültürel öğrenme fırsatları ve sosyal karmaşıklıkla birlikte belirli nişlerde daha esnek, problem odaklı bilişlerin güçlenmesi olası; "insana benzeyen genel zekâ" hedef değil, evrimsel gereklilik de değil.
Kaynaklar
- Nathan J. Emery. (2004). The Mentality Of Crows: Convergent Evolution Of Intelligence In Corvids And Apes. Science, sf: 1903-1907. doi: 10.1126/science.1098410. | Arşiv Bağlantısı
- Leslie C. Aiello, et al. (1995). The Expensive-Tissue Hypothesis: The Brain And The Digestive System In Human And Primate Evolution. Current Anthropology, sf: 199-221. doi: 10.1086/204350. | Arşiv Bağlantısı
