Türk masallarında öne çıkan motifler ve anlamları nelerdir?

Türk Halk Masalları ile ilgili Türk halkbilimci Pertev Naili Boratav'ın 1953'te yuayınladığı "Typen Türkische Volksmärchen" adlı eserindeki motif indeksleri halen günümüzde halk edebiyatı çalışmalarında kaynak alınır.

Kaynakçaya eklediğim Kültür Bakanlığı'nın yayınladığı "9. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi kitapçığı"nda masallardaki motifler ile ilgili makaleler bulabilirsiniz.

Kabaca özetlenecek olursa:

Don değişimi/kıyafet değişimi/şekil değişimi: insandan hayvan kılığına geçme (Türk masallarında çoğunlukla kuş görülür) veya taşa dönüşme gibi dönüşüm motifleri Türk ve tüm Dünya masal ve mitlerine işlemiştir. Günümüzde sosyal antropoloji, arkeoloji verileri ışığında bu motifin insanın yerleşik düzene geçmeden önceki, kendini hayvanlardan ayrı görmediği, antroposantrik kültürel evrimden öncesine dayanan arkaik dönemin bilişsel seviyesine ait olarak değerlendirilebilir.

Su motifi: yaradılış, temizlenme, arınma, nazardan arınma gibi öğeler ile bağdaştırılır. Ayrıca çeşme başında, kuyu başında insan üstü yaratıklarla karşılaşma, başka dünyalara geçiş de işlenebilir. Ayrıca yalamak veya tükürük de suyun değiştirici özelliği ile bağlantılanır.

Elma: ödül veya ceza öğesi olabilir, zürriyet ile de ilintilidir. Bu masallarda artık tarım toplumu, tohumu ekip meyva elde etme ve yerleşik düzen kültürü verileri görülüyor.

Sığama/sıvazlama: fiziksel temas ile canlandırma tek Tanrılı dinlerden (peygamber veya ermişlerin dokunarak görmeyen gözleri açması, yaşlıları gençleştirme, ölüleri diriltme (İsa Peygamber) gibi) etkilendiğini gösteriyor.

Dua: dua edilince dileklerin yerine gelmesi de tek Tanrılı din etkisine örnektir.

Asa/değnek: bu motif de Musa Peygamber'in büyülü asası gibi Monotheist dini öğelerden biri olarak değerlendiriliyor.

Türk Halk Masalları ile ilgili bilgiyi düğün ve doğum hikâyelerinde, el işçiliği (halı motifleri) ve el sanatlarında görebiliyoruz. Bu tip artefaklar Türklerin Asya steplerindeki şamanik uygulamalardan, Selçuklu ve Osmanlı dönemindeki İslam dini etkileri ve Balkan toplumlarına kadar varan farklı kültürlerle iç içe geçmeyi motiflerinde taşıyor.