İşbirlikçi Göz Hipotezi: Evrim Göz Renklerimizin Ön Plana Çıkmasını Sağlamış Olabilir!

İnsanlar için gözler sadece dışarıya açılan pencerelerden fazlasıdır. Aynı zamanda insanın içine açılan kapılar gibidir. Diğer bireylere iç dünyamız ve hislerimiz hakkında ufak da olsa bilgiler verir. Tüm primatlar içerisinde insanlarınki en bariz şekilde görülebilir olandır. Gözlerimiz görür ancak aynı zamanda görülmeleri için de özelleşmişlerdir. Renkli irislerimiz beyaz bir arkaplan üzerinde parlak bir şekilde ayırt edilebilir ve merkezlerinde yine renk farkı yaratacak biçimde siyah gözbebeklerimiz bulunur. Bu renk zıtlığı birçok diğer primatta bulunmamaktadır.

İşbirlikçi Göz Hipotezi adı verilen bir düşünceye göre gözlerimizin ortaya çıkmasını sağlayan ayırt edici özellikler, diğerlerinin bakışlarını takip etmemizi kolaylaştırmak amacıyla evrimleşmiştir. Bu, özellikle iletişim kurarken ve yakın temas ve iş birliği gerektiren çalışmalarda avantaj sağlamaktadır.

Bu teoriyi doğrudan test edebilecek deneylerden ilki, Almanya'da bulunan Max Planck Evrimsel Antropoloji Enstitüsü'nde yapılmıştır. Araştırma, kafa ve göz hareketlerinin, bakılan tarafın değişmesi sırasında diğer büyük kuyruksuz maymunların (insanlar, şempanzeler, bonobolar, goriller ve orangutanlar) bebeklerini nasıl etkilediğini gözlemeyi hedeflemiştir. Çalışmada, deneyi yapan araştırmacı şunları yapmıştır:

1. Gözlerini kapatmış, ancak kafasını tavana doğru kaldırmıştır.
2. Kafasını sabit tutarak tavana bakmıştır.
3. Hem gözlerini hem de kafasını kaldırarak tavana bakmıştır.
4. Kafasını sabit tutarak dümdüz karşıya bakmıştır.

Bu araştırma sonucunda deneyde kullanılan büyük kuyruksuz maymunlar (11 şempanze, 4 goril ve 4 bonobo), deneyi yapan araştırmacının bakışlarını, eğer ki araştırmacı kafasını hareket ettiriyorsa daha fazla takip etmiştir. Buna zıt olarak, deneyde kullanılan 40 insan bebeği, eğer ki araştırmacılar gözlerini yukarı doğru hareket ettirirlerse, daha sık olarak yukarı bakmayı tercih etmişlerdir.

Bu bulgular, insan haricindeki büyük kuyruksuz maymunların bir diğer bireyin bakışlarını takip ederken, o bireyin göz hareketlerinden ziyade kafa hareketlerinden daha fazla etkilendiği; insanlarınsa aynı koşullar altında gözlere daha fazla odaklandığını ortaya koymaktadır. Michael Tomasello tarafından yürütülen bu araştırmanın sonuçları Journal of Human Evolution dergisinde yayımlanmıştır.

Ufak Şeyler

Los Angeles'ta bulunan Kaliforniya Üniversitesinde (UCLA) antropolog olan ve araştırmada yer almayan Kevin Haley, LiveScience'a İşbirlikçi Göz Hipotezi'nin oldukça muhtemel bir açıklama olduğunu söylüyor ve şunları ekliyor:

"Özellikle de insanların bebeklerinin ve çocuklarının diğerlerine yönelik olarak işbirlikçi niyetlerinin olduğunu ima ettiklerini ve gösterdiklerini ortayakoyan araştırmalar göz önüne alındığında, bu hipotez oldukça mantıklıdır."

İnsan gözlerinin diğer primat türleriyle kıyaslanması, bazı çok bariz farkların ortaya çıkmasını sağlamaktadır. Örneğin insan gözlerinde, primatlarda bulunan bazı pigmentler bulunmaz. Dolayısıyla gözün dış kısmında bulunan ipliksi koruyucu yapı olan "sklera" insanlarda beyaz renktedir. Buna zıt olarak primatlarda düzenli bir şekilde dağılmış kahverengi veya siyah tonlardaki renklerde olan skleralar bulunur. Bu nedenle sadece gözlerine bakarak onların ne yöne baktığını anlamak daha zordur.

Ne yöne baktığımızın anlaşılması konusunda primatlarla aramızdaki bir diğer bariz farklılık, yüzümüzün derisinin rengi ile sklera ve irisin renklerindeki zıtlıktır. İnsan haricindeki birçok kuyruksuz maymunda gözleri ile derileri arasında daha az renk zıtlığı bulunur.

Ayrıca insanlar, gözün dış hatlarının ve irisin pozisyonunun açıkça görülebildiği tek primat türüdür. Buna ek olarak bizlerin gözleri yatay eksende daha uzundur ve birçok diğer kuyruksuz maymuna kıyasla vücut ölçülerimize göre çok daha orantısız bir biçimde büyüktür. Örneğin devasa vücutlarına rağmen gorillerde göreceli olarak küçük gözler bulunur.

İşbirlikçi Göz Hipotezi, bu farklı karakterlerin bizlerin sosyal gruplarımız içerisindeki diğer üyelerle olan iletişimine ve işbirliğine neden katkı sağladığını açıklamaktadır. Buna önemli bir örnek olarak, insanlardaki anneler ile yavrularının iletişimleri sırasında çok yoğun olarak göz temasına başvurmaları verilebilir. Yapılan bir araştırma, diğer kuyruksuz maymunlara kıyasla insan bebeklerinin annelerinin gözlerine 2 kat daha fazla süre boyunca baktığını göstermektedir.

İnsanlığımıza Dair İpucu

Neden bu kadar görülebilir gözlerimiz olduğuna dair başka hipotezler de geliştirilmiştir. Örneğin beyaz sklera güçlü ve sağlıklı bir bireyi gösteriyor olabilir; böylece diğerlerine potansiyel bir eş olduğu sinyalini veriyor olabilir.

Veya yine yapılan bir diğer araştırmanın gösterdiği gibi, kolayca görülebilir olan gözler bireyler arasındaki işbirlikçi ve fedakar davranışları destekleyerek gruba katkı sağlıyor olabilir. UCLA'de çalışan Haley ve Daniel Fissler tarafından yapılan araştırmada, kendilerinin izlendiğini hisseden insanların daha cömert davranışlar sergilediği ve daha fazla para bağışında bulunduğu tespit edilmiştir. Öyle ki, bu izleyen gözler, bilgisayarda çizilmiş ve gözü andıran çizimler olsa bile! Tomasello ve ekibi makalede şöyle yazıyor:

Söz konusu farklı hipotezler birbirlerini dışlamamaktadır. Rahatlıkla görülebilir gözler, tüm bu fonksiyonları yerine getiriyor olabilir.

Eğer ki doğruysa, İşbirlikçi Göz Hipotezi bizlerin neden şu anda olduğumuz kadar sosyal canlılar olduğumuzu açıklamaya katkı sağlayabilir. Tomasello ve arkadaşları makalede şöyle anlatıyorlar:

İnsanların kolayca görülebilir gözlerinin evrim tarihinin hangi noktasında evrimleştiğini bilmek özellikle faydalı olurdu. Çünkü bu, insanlara has işbirliği ve iletişim formlarının kökenlerinin olası tarihine dair bilgiler verirdi.