Öncelikle nöron yapılarımız bütününde psikolojimizi oluşturur. Ancak kimi öğrenilmiş ruh halleri bu yapıya zarar sağlayabilir. Basitçe dinamiği anlatayım sonra ne tür psikolojik durumlar bunu tetikler bahsedeyim.
HPA eksen dinamiği nedir?
Hipotalamus – Hipofiz – Adrenal bezlerin kombinasyonuna verilen isimdir. Hipotalamus stres algısı sonrası hipofiz bezini hormon aracılığıyla uyarıp hipofiz bezinden ACTH salgılanmasını sağlar bu hormon ise adrenal bezleri uyarır. Adrenal bezler böbrek üstü bezlerimizdir. Burada stres durumlarında vücudu düzenleyen ve savaş-kaç dinamiğini oluşturan temel hormonlar yer alır.
Peki HPA sisteminin etkisi nelerdir?
Bu stres anında vücudu gerekli tepkiyi vermesine sağlayarak canlıyı hayatta tutar. Çok kritiktir. Ancak uzun vadede stres yüzünden gereksiz çalışması bazı sorunlara yol açabilir. Konumuzu ilgilendiren işte bu kısım. Uzun süreli stres ve HPA dinamiğinin uzun süreli tetiklenmesi.
HPA-axis uzun süre çalışmasının zararları nelerdir?
Artan kortizol hipokampuste (hafıza lobu) birikir. Bu fazla ise toksin düzeyinde etki yaratarak hafıza nöronlarımızı kötü etkiler. Aynı zamanda kortizolün artması nöroplastisiteyi zayıflatarak öğrenme bilişsel yetilerimizi zayıflatır. Bazı durumlarda Alzheimer gibi nörodejeneratif hastalıklara sebep olabilir. Hipokampüste yeni sinir üretimini azaltır. Aynı zamanda başlangıç düzeyindeki nöroplastisite yüzünden strese meyilli yani kronik hale gelinebilir.[1]
Peki ne tür psikolojik etmenler HPA-axis'i uzun vadeli tetikler?
Depresyon, kronik stres, yüksek anksiyete vb. yoğun kaygı-stres durumları eğer uzun vadeli ise bu bahsettiğimiz etkileri oluşturabilir. Maalesef kimi insan kronik strese sahip olup olmadığını bile bilmiyor. Bunun üzerine vücutlarındaki HPA dinamiği sürekli çalışarak kişiyi kaygılı ruh halinde tutabiliyor.
Tedavi ve önlemleri nelerdir?
Burada özel bir şeye değinmeye gerek yok. Genelde bildiğimiz şeyler:
- Spor yapmak nöroplastisiteyi ciddi anlamda dinç tutar bu sayede daha iyi iyileşme ve performans sergilersiniz.
- Kronik strese sahip olduğunuzu düşünüyorsanız psikiyatri bölümüne başvurmalısınız. Gerekli sağlık yollarını verecektir. (OKB gibi belirtiler genelde kronik stresle örtüşebiliyor)
- Bahsettiğim HPA-axis sempatik sinir sistemine aittir. Bundan dolayı özellikle dinlenme yani parasempatik sinir sistemini devreye sokacak şeyler yapmalısınız. (Belki dinlendirici müzik vb. şeyler)
- Son ve özellikle önerdiğim: Kendi sesinizi duymak. Bir insanı kendi sesi kadar iyi yatıştırabilecek işitsel herhangi bir ileti olduğunu düşünmüyorum.
Kaynaklar
- Paul J. Lucassen, et al. The Stress System In The Human Brain In Depression And Neurodegeneration. Alındığı Tarih: 4 Temmuz 2025. Alındığı Yer: ScienceDirect | Arşiv Bağlantısı
