Merhabalar.
Şimdi bu soru aslında üç soruyu içeriyor:
a) Ahlaki soru: Ahlaken bencil olmak mı yoksa paylaşımcı olmak mı doğru?
Bu soruya direkt bencil olmak doğru ya da paylaşımcı olmak doğru diye yanıt vermek makul değil. Dahası, bencillikle neyin kastedildiği de çok önemli. Mesela kişi kendi çıkarını düşünmekle beraber diğerlerine zarar vermeden de bencil olabilir. Yani bencillik mutlaka kişinin karşısındakine zarar vermesini gerektirmiyor. Dahası, bencillik kişinin karşısındakinin kötülüğünü düşünmesini de gerektirmiyor. Bencillik ve paylaşımcılığın arasında bir spektrum var ve her ikisinin de aşırısı kötü gibi görünüyor. Mesela bencilliğin aşırısı diğer insanları manipüle etmeye, onları önemsememeye götürüyor gibi. Öte yandan paylaşımcılığın aşırısı da kişinin kendisine saygısını yitirmesi anlamına gelebilir. Mesela sürekli saf bir biçimde çevresindeki insanlar tarafından kullanılan kişinin paylaşımcılığı kötü olabilir. Kişinin öz saygısını koruyacak ve kendisini diğerlerine kullandırmayacak kadar bencil olması arzulanır bir şey gibi görünüyor. Öte yandan paylaşımcı olmak ve diğer insanları umursamak da iyi bir şey gibi görünüyor. İkisinin arasında bir yerde bulunmak en iyisi gibi görünüyor. Ahlaki sezgilerimiz ikisinin içinden paylaşımcılığa daha yakın olmamızın daha iyi olduğunu söylüyor gibi ama yine de diğerlerini manipüle etmeyen, diğer insanların zararını istemeyen, onları umursayan ancak genel olarak kendi çıkarını gözeten birine de 'kötü' diyemeyiz bence. Ben çoğu insanın hayatlarının büyük kısmını kendi çıkarlarını gerçekleştirmek için yaşadıklarını düşünüyorum. Çoğu insan paylaşımcılıktan ziyade bencilliğe yakın gibi görünüyor. Ama bu çoğu insanın kötü olduğu anlamına mı geliyor? Sanmıyorum. Bencillik-paylaşımcılık skalasının bulunmamızın ahlaken izin verilebilir olan oldukça geniş bir aralığı olduğunu, ancak çoğumuzun hali hazırda olduğumuzdan daha paylaşımcı olmasının da ahlaken daha iyi olacağını söyleyebiliriz bence.
b) Bilimsel soru: Ne yapmamız gerektiğinden bağımsız olarak insanlar doğuştan paylaşımcı mıdır bencil midir?
Klişe bir yanıt ama ne tam anlamıyla benciliz ne de tam anlamıyla fedakarız. Ancak ciddi oranda bencil olduğumuzu ve dolayısıyla bencilliğe yakın olduğümuzu ima eder görünen araştırmalar var. Mesela yakınımızdaki kişileri uzaktakilere kıyasla çok daha fazla umursuyoruz. Uzakta yaşanan bir açlığa ya da savaşa cidden üzülememek, sokaktaki bir dilenciye 1 lira para vermektense kendimiz için bir çikolata almak çoğumuzun günlük hayatta yaptığı şeyler gibi. Bir trajedi bizden uzakta ve tanımadıklarımızın, 'yabancıların' başına geliyorsa bunu umursamamız oldukça zor. Bunun nedeni de basit. İnsan tribalist bir tür. Yani oldukça küçük bir gruba gerçekten 'bağlılık' hissediyoruz. Bu yüzden de bu grubun dışındakilere karşı paylaşımcılığımız son derece sınırlı. Diğerlerinin dertleriyle empati kurma yeteneğimiz de yakın çevremizdekilere kıyasla oldukça düşük. Bunun dışında ahlaki nedenlerden ziyade ekonomik/kişisel çıkara dayanan nedenlere daha hızlı yanıt veriyoruz. Ama yine de aynı zamanda ciddi şekilde paylaşımcı da olduğumuzu göz önünde bulundurmamız lazım. Sanırım psikolojideki konsensus bencilliğe daha fazla eğilim olduğu ancak ne tam bencil ne de tam paylaşımcı olduğumuz yönünde. Burası felsefe başlığı olduğu için deneysel çalışmaları özetlemeyeyim zaten cevap yeterince uzun oldu. Kaynaklara konuyla ilgili deneylerden kısaca bahseden bir link atacağım.
c) Son soru: Bu soruyu anlamamızın iki yolu var. Ya ahlaki soruya bilimin ne yanıt verdiğini soruyorsunuz ya da bilimsel soruya bilimin ne yanıt verdiğini soruyorsunuz. Eğer ilkini kastediyorsanız, yani "bilim ahlaken doğru olanın bencillik mi olduğunu yoksa paylaşımcılık mı olduğunu söylüyor?" diye soruyorsanız bu sorunun yanıtı bilimin ikisini de söylemediği. Çünkü bilim ahlaki problemlere yanıt vermez. Bu bilimsel verilerin ahlaken doğru olanın ne olduğu hakkında hiçbir şey söyleyemediği anlamına gelmiyor. Sadece ahlaken doğru ya da yanlış olmayla ilgili soruların bilimin alanına girmediği anlamına geliyor. Öte yandan ikincisini kastediyorsanız, yani insan doğasının doğuştan bencil mi yoksa paylaşımcı mı olduğunu soruyorsanız yukarıda b'ye verdiğim cevaba bakın.
Kaynaklar
- Yazar Yok. Christian Jarrett - What Are We Like: 10 Psychology Findings That Reveal The Worse Of Human Nature . (31 Temmuz 2019). Alındığı Tarih: 31 Temmuz 2019. Alındığı Yer: Bağlantı | Arşiv Bağlantısı