Neden Lorentz Formülleri Einstein'a atfediliyor ve Etik Dışı Değil mi Bu?

Einstein, Lorentz ve Poincaré: Ün Kimin Hakkıydı?

​Bilim tarihine bakınca şunu görüyoruz: Büyük buluşların çoğunu aslında birden fazla parlak zihin düşünmüş oluyor. Ama işin enteresan yanı, kamuoyu o buluşu genellikle tek bir isme yapıştırıp kalıyor. Özel Görelilik Teorisi de tam olarak böyle bir hikâye. Bugün "Einstein'ın teorisi" diyoruz, ama bu fikirlerin önemli bir kısmı Einstein'dan önce Lorentz ve Poincaré'den çıkmıştı.

​Mesela zaman genişlemesi veya uzunluk kısalması gibi formüller, yani ünlü Lorentz dönüşümleri, ilk Lorentz tarafından geliştirildi. Fakat Lorentz bunları açıklarken o eski "eter" fikrine takılıp kalıyordu. Poincaré ise Lorentz'ten daha ilerideydi; ışık hızının herkes için aynı olduğunu net bir şekilde söylemişti.

​Peki Einstein ne yaptı da öne geçti? O, aynı matematiği bambaşka bir şekilde yorumladı. O "eter" meselesini tamamen çöpe attı ve bu formüllerin doğanın en temel kuralları olduğunu söyledi. Bu bakış açısı o kadar köklüydü ki, fizik dünyasını komple değiştirdi.

​İşte tartışma burada başlıyor. Einstein, çalışırken Lorentz ve Poincaré’den bahsetmiş, yani onları görmezden gelmemiş. Ama onların katkılarını o kadar da öne çıkarmamış. Sonuçta formüller onlardan gelse bile, bütün şöhret Einstein'a kaldı.

​O zaman şöyle bir durum ortaya çıkıyor: Einstein'ın yaptığı şeye "etik dışı" diyemeyiz, çünkü kimsenin emeğini çalmadı. Ama bu aynı zamanda "tamamen etik" demek de olmuyor. Çünkü ondan önceki iki bilim insanının emeği yeterince değer görmedi.

​Kısacası, bu olay bilim etiği konusunda biraz karmaşık ve gri bir alan. Einstein yasal olarak doğru davrandı, ama tarihsel açıdan baktığımızda Lorentz ve Poincaré’ye yapılan muamele haksızlık gibi duruyor. Yani, Einstein'ın tutumu "resmen etik ama ahlaken etik dışı" diyebiliriz.

Bu konu, bilim tarihinin en çok yanlış anlaşılan noktalarından biri bence. Çünkü mesele, sadece kimin önce bulduğu değil; kimin neyi, hangi anlamla ortaya koyduğu meselesi.

Hendrik Lorentz, 1890’larda ışığın eter içinde yayılmasını açıklamak için bugün “Lorentz dönüşümleri” dediğimiz formülleri geliştirdi. Hareketli bir gözlemcinin ölçümlerinde zamanın ve uzunluğun nasıl değiştiğini matematiksel olarak göstermeyi başardı. Ancak Lorentz’in amacı, o dönemin hâkim görüşü olan eter kuramını kurtarmaktı. Yani onun gözünde zaman ve uzay hâlâ mutlak kavramlardı ve sadece eter içinde hareket eden cisimlerin ölçümleri deforme oluyordu.

Einstein’ın 1905’te yaptığı ise aynı formülleri alıp, onların fiziksel anlamını tamamen değiştirmek oldu. “Eter yok,” dedi ve ışık hızını her gözlemci için sabit kabul etti. Böylece zaman ve uzayı mutlak olmaktan çıkarıp göreli kavramlar hâline getirdi. Yani aynı matematik, bambaşka bir evreni anlatmaya başladı. Bu yüzden Einstein’a atfedilen şey, formüllerin kendisi değil; o formüllerin arkasındaki fiziksel devrimdir. Lorentz, matematiği buldu; Einstein, doğayı onunla yeniden tanımladı.

Etik açıdan ise Einstein’ın tavrı gayet açık. 1905 tarihli makalesinde Lorentz’in ve Poincaré’nin önceki çalışmalarına açıkça atıfta bulunur. Dolayısıyla burada “emeğin çalınması” gibi bir durumdan söz etmek bana göre doğru olmaz. Sorun daha çok, zaman içinde oluşan popüler anlatının basitleştirici etkisinde. Medya ve ders kitapları Einstein’ı “tek başına devrim yapan dahi” olarak yüceltirken, Lorentz ve Poincaré gibi isimlerin katkıları arka planda kaldı.

^[1]Benim için burada asıl önemli olan şu: Bilimde bazen bir formülü yazmak değil, o formülün neyi anlattığını fark etmek devrimi yaratır. Einstein’ın yaptığı tam olarak buydu. Lorentz’in temellerini attığı matematik, Einstein’ın elinde fiziğin anlamını değiştirdi. Ve bana göre bu fark, etik tartışmalardan çok daha büyük bir zihinsel dönüşümü temsil ediyor.