Kelebek etkisi sayesinde evrende değişiklikler olabilir mi?

Kelebek etkisi nedir?

Kelebek etkisi küçük olayların büyük etkilere neden olabileceğini ifade eden bir kavramdır. Başlangıçta hava durumu tahminleri için kullanılan bu teori, daha sonra bilimin içinde ve dışında kullanılan bir metafor haline geldi. Bazen Kaos teorisi veya onun bir bölümü olarak görülen kelebek etkisine göre, bir deterministik doğrusal olmayan sistemdeki küçük bir değişim sonraki aşamada büyük farklılıklara neden olabilir.

Tarihi

Kelebek etkisini1963 yılında Edward N. Lorenz bilgisayarıyla hava durumuyla ilgili hesaplar yaparken buldu. İlk hesaplamasında 0,506127 sayısını başlangıç verisi olarak kullandı. İkinci hesaplamada ise 0,506 sayısını elde etdi. İki sayı arasında sadece yaklaşık 1/1000 (binde bir), yani bir kelebeğin kanat çırpmasının yarattığı rüzgarla eşdeğerde fark olmasına rağmen, süreç içinde ikinci hesap birinci hesaba karşın çok farklı sonuçlar verdi.

Lorenz'in bu keşfi dünyadaki tüm olayların ve hayatın kendisinin belirli bir yasaya tabi olmasıyla ilgili bilinen tüm olguları kökünden sarstı.

Doğru tahmin mümkün mü?

Çalışma sırasında Lorenz bir şeyi anladı: onun modeli ne kadar güçlü olsa da, gelecekte olacak herhangi bir şeyi tahmin etmesi mümkünsüzdü. Doğrudur, her sistemde hatalar olabilir, ancak bu sistemdeki hatalar büyük ve küresel hatalara yol açacak nitelikteydi. Kısacası, sonuçlar ilk verilere ve şartlara bağlıdır.

Lorenz Kelebek etkisini şöyle izah ediyor: “Amazon Ormanları'nda bir kelebeğin kanat çırpması, ABD'de fırtına kopmasına neden olabilir.” Bu cümle, kelebeğin kanatlarının atmosferde bir kasırganın yolunu eninde sonunda değiştirebilecek küçük değişiklikler yarata veya başka bir yerde bir kasırganın oluşumunu geciktire, hızlandıra veya hatta önleyebileceği fikrini ifade eder.

Kelebek, kasırgaya güç vermez veya doğrudan kasırgayı yaratmaz, ancak terim kelebeğin kanatlarını çırpışının kasırgaya neden olabileceği anlamına gelir: Kelebek kanatlarını çırpmamış olsaydı, sistemin yörüngesi çok farklı olabilirdi. Başka bir deyişle, her şey birbirine etki eder ve bu hayatı var eden bir döngüdür. Lorenz bir yerlerde bir kelebeğin kanat çırpmasının hava durumunu sonsuza dek değiştirebileceğini söylüyordu.

Bu yasa evrenin işleyiş prensibinin en temel çekirdek noktalarından biridir. Çünkü aksi takdirde tek bir bireyin gelişimi, tek bir ulusun gelişimi veya tek bir gezegenin gelişimi söz konusu olurdu, ki bu mümkün değil.

Kelebek etkisi teorisi, aynı zamanda, yapılan araştırmalar sırasında olayın çizelgelerinin bir çok kişi tarafından kelebeğe benzetilmesi sayesinde bu ismi almıştır.

Bunun bize ne faydası var?

Gelin sıradan bir günümüzü ele alalım. Her hafta, muhtemelen çoğunuz hafta sonu için çeşitli planlar kuruyorsunuz. Ancak birçok durumda bu planları umursamıyorsunuz, çünkü istirahati bu işlerden üstün tutuyorsunuz. Basit bir deney yapalım. Bu hafta sonu daha erken kalkın, her zamanki sabah alışkanlıklarınızdan vazgeçin (örneğin, eğer kahvaltıdan sonra televizyon izliyor veya internette geziniyorsanız, bunlardan vazgeçin) ve gününüzü yeni bir alışkanlıkla başlayın. Akşam gününüzü analiz edin, sıradan bir hafta sonunun nasıl değiştiğine kendiniz şahit olacaksınız. Bu değişimin iyi ve ya kötü olması, tabii ki size bağlıdır.

Kelebek etkisi aslında bir metafordur, bir fırtınanın nedeninin kelebeğin kanat çırpması olduğunu zaten anlayamayız kelebek etkisi bize kelebeğin kanat çırpmasıyla fırtına olma ihtimalinin olduğunu söyler bu bütün küçük olaylar için geçerlidir örneğin bir yatırımcının yaptığı yatırımla Amerika'nın ekonomisi çökebilir ve savaş çıkabilir^[1].

Genel olarak klasik şekilde bir kelebeğin kanat çırpmasının fırtınaya neden olabilmesiymiş gibi bilinse de, temelde kelebek etkisi, faktörlerin sonuç açısından bizim küçük büyük tanımımıza göre hiyerarşik olmadığıdır. Bize göre ufak bir etkinin sonuçları, bize göre büyük sonuçlar üretebilir, sürece bağlı olarak. Biz yapımız gereği bir kelebeğin kanat hareketinin sonuçlarını hemen fırtına olarak izlemek istiyoruz. Düz mantık değil de, işleyiş faktörlerin ortak ürettiği sonuçlarla ilerliyor. Yani evrendeki değişiklikler zaten kelebek etkisiyle oluşuyor. Bir fizyon reaksiyonunun başlamasıyla zincirleme devam eden süreç gözlemlenebilir değişiklikleri doğuruyor. Ancak sonuçların nedeni sadece bir fizyon reaksiyonu değil, sonuca dahil olan bütün faktörler. Yani kelebeğin kanat çırpması tek başına değil, ufak etkinin diğer faktörlerle birlikte ürettiği sonuçlar söz konusu. Bize göre etki alanı çok ufak bir faktörün faaliyetinin az olması, hemen biteceği anlamına gelmiyor. Gözardı edebileceğimiz düzeyde devam eden etki mekanizması, bizim önemseyeceğimiz sonuçlara gidebilir. Dikkat edersek, bizim algı düzeyimizi referans olarak kullanmak zorunda kalıyoruz. Oysa etkinin ufağı büyüğü vs olmaz. Her etki, her etkileşim niteliğinden bağımsız olarak sonuca dahil olur. Bu hiyerarşik yapıyı biz kurguluyoruz.