İnsanlar neden yerleşik hayata geçti?

Aslında sorduğunuz sorunun kafa karıştıran kısmı doğru, yerleşik hayata geçişte tarım devrimi sonuç değil sebeptir. Konuyu daha detaylı ele almak gerekirse;

Tarım Devrimi olarak da adlandırılan Neolitik Devrim yaklaşık 12.000 yıl önce başladı. Son Buzul çağının bitimine, içinde bulunduğumuz jeolojik devir Holosen’in ise başlarına denk gelen bu devrim, insanların yaşam tarzını, beslenme alışkanlıklarını ve birbirleriyle etkileşimini geri dönüşümsüz bir şekilde değiştirdi.

MİK portal

İnsanların neden göçebe hayatı bırakıp yerleşik düzene geçtiğine dair çeşitli varsayımlar bulunuyor. Artan nüfusun yarattığı baskının besin rekabetini artırıp yeni besinler yetiştirme ihtiyacını doğurması; tarıma, yaşlı ve çocukları besin üretimine katmak için geçilmesi; insanların ilk evcilleştirme uğraşları sırasında değiştirdikleri bitkileri besin kaynağı olarak benimsemesi daha sonraysa bu bitkilerin insanlara bağımlı hale gelmesi bu varsayımlardan yalnızca birkaçı.

Bu bağlamda, “tarım devrimi”nin farklı zamanlarda farklı yerlerde gerçekleşen bir dizi devrimden oluştuğunu söylemek mümkün.

Avcı - toplayıcı bir yaşam yerleşik bir yaşamdan her bakım açısından daha zor. Avcılık, yüksek efor ve zaman kaybetmenin yanı sıra o toplumdaki birçok ölüme de sebebiyet verebilir. Bitkilerin tohumunu kullanıp ekinler ekmek, her açıdan nispeten daha kolay. Avcılığa göre can kaybı neredeyse yok, besin ihtiyacı çokça karşılanıyor, bir bitkiden elde edilen tohum birçok insana yetecek düzeyde besin verebilir gibi birçok sebep sunabiliriz. Yıllar içinde oturmuş bu düzen, artık alıştığımız ve yaşamımızın bir parçası haline gelmişti.

Göçebe olmak, sürekli yer değiştirmek ve orada bulunan kaynakları bitirip farklı yerleşim yerleri bulmak da, avcılık kadar zor olsa gerek. İnsanların kendi besinini üretmesi aynı zamanda onları göçebe hayattan yerleşik hayata bağlamasına sebep oldu.

Cevap veren arkadaşım, tatmin edici bir cevap vermiş. Bir dönem yabancı kaynaklardan bu konu hakkında ciddi miktarda makale okumuştum. Okuduklarımdan bir kaç bilgiyi paylaşmak isterim.

Pleistosen Çağın (Buzul Çağ) bitimi ve daha yumuşak ve ılıman iklim olan Holosen Çağın başlangıcı, tarım toplumuna geçiş dönemi ile çakışıyor. Bu dönemde yapılmış tespitlere göre bir takım sonuçlar çıkarabiliriz.

1-) İnsan popülasyonunun artmasının yanı sıra, o dönemde yaşanan iklim değişikliği pek çok memeli ve bitki türünün de yok olmasına neden olmuştur. Av hayvanlarının, insan etkisi dışındaki popülasyonun azalması, tarım toplumuna geçişi ve yerleşik hayatı tetiklemiş olabilir.

2-) İlk yerleşik hayat ve tarımın kalıntılarına "Bereketli Hilal" olarak tanımlanan ve özellikle Güney-Doğu Türkiye'yi kapsayan coğrafyada rastlıyoruz. ^[2]

İklim değişikliği ile birlikte, bölgede yağış rejiminin artması ve daha düzenli hale gelmesi, ekilebilir ve sulanabilir arazinin bolluğu, elbette bu bölgenin tercih edilmesinin temel nedenleridir. Fakat ilginç olan şu ki, ilk yerleşimler, Güney Türkiye'deki en eskiye tarihlenen höyüklerdir (Çatal Höyük, Aşıklı Höyük, Göbeklitepe Höyüğü...). İlginç olmasının nedenlerini kısaca sıralayalım

-Örneğin Çatal Höyük en eskilerden biridir ve Konya Çumra yakınlarında bulunur. Doğu ve Batı kısımlarının olması ve bölgenin çatal şeklini almasından dolayı ismi bu şekildedir. Tarım olanaklarına bakıldığında, Çarşamba çayına yakınlığı ve taşkınlar nedeniyle oluşmuş mil yatakları olan tarım arazileri ilk başta uygun gibi gözükse de, tarım arazilerinin sınırlı oluşu, akarsuyun düzensizliği ve bahar döneminde tarlaları suyun basması ve görece diğer bölgelere göre zorlukların fazlalığı, bu bölgenin tercih edilmesi ve ısrarı konusunda, tartışılması gereken pek çok konuyu gündeme getirir. Hatta Doğu Höyüğünde yüksek rakımlı tarlalar ve sulama zorlukları bölgede bulunan nüfusu besleyememiş olmalı ki, batı bölgesinden çok önceleri terk edilmesine neden olmuştur.^[1]

-Diğer ilginç bir konu; tarım toplumundan çok önceleri yerleşik hayatın izlerine rastlıyor olmamız. Örneğin; Göbeklitepe^[1] ve benzeri yapılar (Karahantepe, Gürcütepe, Sayburç, Çakmaktepe, Sefertepe ve Yeni Mahalle Höyüğü) yaklaşık 100 km² bir alana sıkışmış olan, dini ayin ve toplantıların yapıldığı izlenimi veren, dini anıtların bulunduğu bölgeler. Dini anıtların çevresinde henüz kazıları yapılmamış, fakat küçük barınma ihtiyaçlarını karşılayan yapıların varlığını düşündüren kalıntılar mevcuttur.

3-) Eski mezar kalıntıları ve kemik analizleri, tarım toplumuna geçişten çok önceleri ( yaklaşık 20.000 ila 25.0000 yıl önce) insanların yabani tahılları toplayarak işlediklerini ve tükettiklerini göstermektedir. Yani tarım, tahılların işlenmesi ve tohumlar ile bilgi birikimimiz çok önceye dayanıyor. Aslında kısmen (yerleşik olmadan) sezonluk tarım yapılmış olabilir. Burada asıl sorulması gereken, tarım toplumuna geçişten ziyade, yerleşik hayata geçişin nedenleri olmalıdır.

Sonuç olarak; Tarım toplumuna ve yerleşik hayata geçişten çok önceleri, altta sıraladığım konularda insan türü oldukça yetenekli (Avcı-toplayıcı denilince, çok ilkel insan grupları akla gelse de, durum böyle değil).

-Tarım konusunda bilgiliyiz, yerleşik hayattan yaklaşık 15.000 yıl önce tahılları işleyip tüketebiliyorduk.

-Mimari eserler ortaya koyma konusunda oldukça yetenekliyiz, Göbeklitepe bunun en büyük delili, yerleşik hayat için gerekli olan yapıları inşa etme becerisine çok önceleri hakimdik.

-Dini ritüelleri birlikte yapabilme, çok büyük insan gruplarının bir araya gelmesi, sosyalleşmesi, ortak kültür birliği ve büyük organizasyonları yapabilme yeteneğine çok önceleri hakimdik.

Tüm okuduğum makaleler de, tarım toplumuna ve yerleşik hayata geçişin nedenleri genelde aynıdır (kaynakların kıtlığı, iklimin tarıma elverişli hale gelmesi, yerleşik hayatın avantajları, düzenli ve sürdürebilir gıdaya ulaşım v.b.). Bu duruma neden olan konulardan birisinin de "inançlar" olma ihtimalinin oldukça yüksek olduğunu düşünüyorum.