Yakın Sebep ile Nihai Sebep arasındaki fark nedir?

Temel bilimler ve özellikle biyoloji söz konusu olduğunda, bir olayın neden ve nasıl gerçekleştiğini açıklayan teoriler, belli bir konuya iki farklı seviyede yaklaşırlar: yakın sebep (proximate cause) ve nihai sebep (ultimate cause). 

Yakın (yaklaşık) sebep, bir yapının, davranışın veya organın o canlıya ömrü içerisinde nasıl bir fayda sağladığını ve neden o şekilde çalıştığını izah eden açıklamadır. Ancak o özelliğin, o türde nasıl oluştuğunu açıklayamaz. Örneğin çitaların hızlı koşmalarının yakın sebebini kas gelişimlerinde ve kaslarının fizyolojisinde bulabiliriz. Bir çitanın doğumundan itibaren kaslarının nasıl geliştiğini, iskeletinin buna göre nasıl şekillendiğini, kalbinin nasıl çalıştığını, dokularının fizyolojisini veya histolojisini çalışarak bulabiliriz. Bu canlıların kas, sinir, bağ yapılarını inceleyerek bu hızlı koşunun arkasında yatan yakın sebebi keşfedebiliriz. Bu düzeyde yapılan çalışmalar, çitaların şu anda ne gibi özelliklere sahip olmalarından ötürü hızlı koşabildiklerini gösterecektir. 

Ancak bu araştırmaların hiçbiri, bu yapıların ele aldığımız türde böyle olmasının ardındaki temel nedeni aydınlatmaya yaramaz. Örneğin herkesin aklına "Çita hızlı koşuyor ama neden hızlı koşuyor, bu en başında nasıl mümkün oldu, bu tür neden hızlı koşabilir hale geldi?" sorusu gelecektir. Yani kaslarının bunu sağladığını söylemek, bize bu yeteneğin temelleri ve birey bazında değil, tür bazında ortaya çıkışı hakkında bilgi vermeye yetmez. Evrimsel biyolojinin gelişiminden önce zaten temel, gerçek nedenleri bilmemizin hiçbir bilimsel yolu yoktu. İşte evrimsel biyoloji sayesinde, bir yapı, organ veya davranışın neden ve nasıl o hale geldiğini ve bu şekilde çalıştığını izah eden açıklamalara nihai sebep adını veririz.

Örneğin çitanın hızlı koşabiliyor olmasının nihai sebebi, diğer kedigillerle ortak atasına ait bir popülasyon üzerinde hızlı koşmaya yönelik bir seçilim baskısı olması, bu sayede en hızlıların sürekli olarak seçilmesidir. Her canlının evrimsel tarihinde birbirinden farklı şiddette, sayıda ve etkide olan seçilim baskıları bulunur. Eğer ki türlerin geçmişini genetik, morfolojik ve paleontolojik olarak inceleyecek olursak, bu canlılarda bu özelliklerin evrimleşmesinin arkasında yatan nedenleri tespit edebiliriz. Daha sonra laboratuvar koşullarında veya kontrollü doğa ortamında bu tespitlerimizi test ederek doğrulayabiliriz. Çitaların geçmişinde de, hızlı ve atik olmanın faydalarını avlarının çevikliğinden görebiliriz. Onlarla aynı ortamlarda yaşayan diğer kedilerde de benzer adaptasyonlar vardır, ancak hepsi birebir aynı değildir. Hepsi benzer seçilim baskılarının altında (örneğin burada "hızlı bir avı yakalama") evrimleşmiştir; ancak hiçbir seçilim baskısı iki ayrı popülasyona %100 aynı etki edemez. Çünkü doğa kaotiktir. Bu sebeple, benzer olan ama aynı olmayan adaptasyonlar birbirine yakın türlerde veya bölgelerde evrimleşmiştir. Bu da, evrimsel biyolojinin tespit ettiği nihai amaçların isabetliliğini doğrulamaktadır.

Bu iki yaklaşım arasındaki farkı, evrimsel biyoloji sayesinde sadece fizyolojiye değil, sinirbilimden morfolojiye, etolojiden ekolojiye kadar birçok diğer bilim dalına uygulayabilmekte ve canlıların bu açılardan incelenen özelliklerinin neden ve nasıl evrimleştiğini açıklayabilmekteyiz.