Sivrisineklerin İnsanları Sokacak Biçimde Evrimleşmesini Tetikleyen 2 Ana Faktör Belirlendi: Şehirleşme ve İklim!

Sanılanın aksine, yaklaşık 3.500 sivrisinek türünden sadece birkaç tanesi insanları sokuyor. Soktuklarında saldıkları patojenlerle, her yıl yaklaşık 100 milyon insanı hasta ediyorlar.

Sivrisinek kaynaklı salgın hastalıkları kontrol ve önceden tahmin etmek için, bu sivrisinek türlerinin evrimsel geçmişlerinde neden insanları hedef alacak biçimde evrimleştiklerinin anlaşılması gerekiyor. Current Biology dergisinde yayınlanan bir araştırmada, bununla ilgili 2 faktör tespit edildi: kuru iklim ve şehir hayatı.^[1] Çalışmanın yazarlarından olan, Princeton Üniversitesi'nden Carolyn S. McBride şöyle diyor:

Pek çok insan, bu türün neden özellikle insanları sokmak için evrimleştiği hakkında tahminler yaptı, ancak bizim çalışmamız, bu soruyu doğrudan sistematik deneysel verilerle ele alan ilk çalışmadır.

Araştırmacılar, bu çalışmalarında sivrisinekler ile insanlar arasındaki karşılıklı evrimsel geçmişin niteliklerinden faydalandılar: Tropiklerdeki yaygın tür olan ve Zika, sarı humma gibi hastalıkların taşıyıcısı olan Aedes aegypti türü sivrisinek, Sahra Altı Afrika’daki 27 bölgede incelendi. Bu sivrisinek türü, Afrika'da evrimleşmiş olmasına rağmen Afrika'daki sivrisinek popülasyonlarının büyük bir kısmı, insanları sokmayı tercih etmiyor. Bu durumda bariz bir soru sormak mümkün oluyor: Tam olarak nerede bu sivrisinekler insanları sokmayı tercih ediyorlar? Ve nerelerde insan-harici hayvanları tercih ediyorlar?

Çalışmaya göre sivrisinekler, yoğun insan popülasyonlarına sahip şehirlerde (Kumasi, Ghana gibi) insan konaklara daha ilgililer. Tabii ki bu, sivrisineklerin insanları sokma yönündeki eğilimini arttıran evrimsel değişimin kökeninde yer alıyor olamaz; çünkü kalabalık şehirler insanlığın çok yakın geçmişinde ortaya çıkmış yapılar. Fakat bu, araştırmanın ikinci sonucunu pekiştiren ve hızlandıran bir niteliğe sahip.

Araştırmacıların bulduğu ikinci sonuç ise, özellikle de kurak bir iklime sahip Sahel bölgesinde gözlemlendiği üzere, habitatın ormanda veya şehirde olmasından çok, iklimin kurak olması (insanları kurak iklimlerde su kaynağı olarak kullanmaları nedeniyle) sivrisineğin insanları tercih etmesinde rol oynadığıydı. Bunun sebebi, su kaynaklarına bıraktıkları yumurtaların insanların suyu kontrol etmedeki üstünlüğü sayesinde (su kanallarını açmaları ve suyu yemek, temizlik gibi çeşitli sebeplerle kullanmaları) kolayca yayılması.

Araştırmacılar, sivrisineklerin sokma tercihlerindeki bu evrimsel değişime, genomlarının belli bir bölgesinde öbeklenmiş birden fazla genin neden olduğunu gösteriyor. Bulgulara dayanarak, yakın gelecekte iklim değişikliğinin ve kentsel büyümenin sivrisinek davranışını nasıl şekillendireceği sorusunun cevabı ise, insanlar açısından pek de olumlu sayılmaz.

Otuz yıl içerisinde mevsim dinamiklerinde iklim değişikliği nedeniyle sivrisinekler için önemli olan bir değişim yaşanmayacak olsa da Sahra Altı Afrika çevresindeki bölgelerde şu anda gerçekleşen hızlı şehirleşme sivrisineklerin evrimini hızlandıracaktır.

Kasabalardan gelen A. aegypti'lerin ormanlardan gelenlere kıyasla daha fazla insanları tercih etmesi bekleniyordu. Ancak sivrisinekler bu habitatlar arasında (insanların yoğun olduğu bölgeler ile ormanlar arasında) hızlı bir şekilde yer değiştirdiğinden, kısa zaman içerisinde alışkanlıklarını değiştirmeleri söz konusu değil. Deneyde görüldüğü üzere, sivrisinekler uzun süreli ve kuru mevsimlerde diğer hayvanlardan ziyade, insanları tercih ediyor. Araştırmanın baş yazarlarından Noah H. Rose şöyle diyor:

Habitatların beklenen etkisinin olmaması şaşırtıcı. Ormanlardaki ve kasabalardaki sivrisinekler, birbirine benzer davranışlara sahip. Sivrisineklerin insanların yoğun olduğu yerlere kaymalarının insan konaklarının sivrisineklere cazip gelmesinin temel bir faktörü olacağını düşündük. Ancak sivrisinekler, davranış farklılığının beklenmesi için bu habitatlar arasında fazla hızlı bir şekilde yer değiştiriyor.