Ses Şiddetinin Gürültüye Göre Ayarlanması: Lombard Etkisi.

Bir konserde olduğunuzu hayal edin. Hemen yanınızda bulunan arkadaşınıza, çalmaya başlayan ve çok sevdiğiniz şarkıya dair bir şey söylemek istediniz ancak sesinizi net bir şekilde duyması mümkün değil çünkü çevrenizde çok fazla gürültü var. Sizi anlaması için yapacağınız şey çok basit ve herkesin belki de her gün deneyimlediği bir şey: yüksek sesle konuşmak ya da bağırmak. Bu örnekte bunu gayet bilinçli yapıyor olsak da aslında ses yüksekliğimizi bilinçsiz bir biçimde çevreye göre ayarladığımızı iddia etsem buna inanır mıydınız?

Lombard Etkisi (İng. Lombard Effect) adı verilen fenomen tam da bunu açıklıyor. 2022 yılında Nature dergisinde yayınlanmış olan bir makaleye göre bu etkinin tam olarak tanımı “gürültünün varlığına bağlı olarak kişinin ses şiddetini bilinçsiz bir biçimde ayarlamaya olan eğilimi”.^[2] Bu etki aslında çok uzun yıllardır bildiğimiz bir olgu olmasına rağmen hala keşfedilmeyi bekleyen birçok gizem barındırmakta. 1909 yılında cerrah Étienne Lombard tarafından “istemsiz ses yükseltme semptomu” adıyla tanımlanan bu özellik her geçen yıl farklı canlılarda da tespit edilerek vokalizasyon üzerine yapılan çalışmalarda bir referans noktası oluşturuyor.^[4]

GENÇ VE YAŞLI BİREYLERDE LOMBARD ETKİSİ

Makaleyi yayınlayan ekibin amaçlarından biri yaşlı insanların, gençlere göre daha düşük düzeyde bir Lombard etkisi gösterdikleri hipotezini test etmekti. Bunun için yüksek sesli restoranlarda zaman geçiren yaşlı ve genç bireylerin ne kadar uzun süre başarılı bir iletişim sürdürebildiklerini, seslerini bilinçsiz biçimde kaç desibelin üzerindeki gürültüye kadar ayarlayabildiklerini tespit etmeye çalıştılar. Aldıkları sonuç ise hipotezlerini doğruluyordu. Popülasyondaki yaşlı bireyler daha başarısız bir Lombard etkisi gösteriyordu. Dolayısıyla seslerini ayarlamak için bilinç dahilinde ekstra çaba sarf ediyor ve iletişimi sürdürmek onlar için genç bireylere göre daha büyük bir eziyete dönüşüyordu. Bundan dolayı yaşlı bireylerin dikkati daha kolay dağılıyor, restoranda zaman geçirme istekleri ve süreleri gürültü seviyesine bağlı olarak düşüyordu. Bir başka açıdan bakacak olursak, belli bir ses şiddetinin üzerine çıkıldığında bu bireyler sağlıklı bir iletişim kurabilmek için o kadar çok çaba sarf ediyordu ki bu iletişim onlara yarardan çok huzursuzluk vermeye başlıyordu. Belki de bu, yazımızın başındaki konser örneğinde sesimizi bilinçli olarak yükseltmemizin sebeplerinden biridir. Belli bir ses şiddetinin üzerine çıkıldığında bireyler, kontrolleri dışında ses düzeyini ayarlayarak başarılı bir iletişim sürdürmeyi başaramıyor ve dizginleri eline almak zorunda kalıyor.

NÖROBİYOLOJİDE LOMBARD ETKİSİ

Tahmin edebileceğiniz üzere, sesini istemsiz olarak ayarlayan tek canlılar biz insanlar değiliz, çevremizde görebileceğimiz birçok vokal hayvanda da Lombard Etkisi gözlenmekte. 2018’de yapılan bir çalışmaya göre kuyruklu maymunlarda, kedilerde, yarasalarda, balinalarda, ördeklerde, ötücü kuşlarda hatta zebra balıklarında bile Lombard Etkisine rastlandığına dair kanıtlar bulunuyor.^[3] Buna rağmen deniz inekleriyle yakın akraba olan Manati'lerde Lombard etkisinin bulunmadığını iddia ediliyor.

Trends in Neurosciences

Ekip, Lombard etkisinin gözlendiği canlıların ortak atasının yaklaşık 450 milyon yıl önce evrimleşmiş olabileceğini iddia ediyor. Yani ekibe göre zebra balığı ile ortak atamızda bu özellik ortaya çıkmış ve soy boyunca aktarılmış bir genetik özellik bulunuyor olabilir. Ayrıca bu özelliğin manatiler gibi bazı canlılarda körelmiş olması, birçok memelide ve kuşta bağımsız olarak ortaya çıkmasından, yani mozaik evrim örneği olmasından daha muhtemel gözüküyor. Dahası ekip, nörobiyolojik bir bakış açısıyla incelendiğinde yukarıdaki filogenetik ağacın oldukça ilgi çekici olduğu belirtiyor çünkü her ne kadar Lombard etkisi gösterseler de bu canlıların birçoğu birbirinden çok farklı ses üretme ve duyma mekanizmalarına sahip. Örneğin insan dahil memelilerde ses gırtlak (larynx) olarak adlandırılan bölgede üretilir ve gelen ses beynin subkortikal ve kortikal bölgelerinde incelenir. Buna karşın balıklarda Lombard Etkisi gözlenmesine rağmen, beyinlerinde korteks bulunmamaktadır, yani Lombard Etkisi muhtemelen insan beyninin sesi işleyen kısımlarından biri evrimleşmeden milyonlarca yıl önce ortaya çıkmıştır!^[5] Benzer bir durum memelilerin ve kuşların beyinleri karşılaştırıldığında ortaya çıkacaktır.

Wikimedia Commons

DOĞUŞTANLIK

Bir başka ilgi çekici bulgu ise Lombard Etkisinin henüz vokal öğrenme kapasitesine erişememiş canlılarda da gözlemlenmiş olmasıdır. Çeşitli çalışmalarda belirtildiği üzere bu etki henüz 2 günlük ördek yavrularında, 5 günlük yavru yarasalarda ve 9 günlük kırlangıç yavrularında gözlemlenmiştir. Ayrıca ekip, insan yavrularında kanıtlanmış en erken Lombard etkisinin 3-4 yaşlarını kapsamasına rağmen 1 aylık bebeklerin çevrelerinde ağlayan başka bebekler olduğunda seslerini daha yükselterek ağladıklarına da dikkat çekiyor. Bu durum ise bizi Lombard Etkisinin öğrenilen değil, doğuştan kazanılan bir beceri olduğunu düşünmemize neden oluyor.

ÖTÜCÜ KUŞLARDA LOMBARD ETKİSİ VE SES FREKANSI

Şimdiye kadar bahsettiğimiz gibi birçok omurgalıda gözlenen bu özelliğin, elbette kuşlar gibi vokal becerilerin canlının hayatta kalması ve soyunu devam ettirmesi konusunda çok kritik önem taşıdığı canlılarda da gözlendiğini tahmin etmek zor değil. 2011’de yapılan bir çalışma ise bazı kuşların gürültüye bizim yaptığımız gibi ses şiddetini arttırarak değil, ses frekansını arttırarak tepki verdiğini ortaya koyuyor.^[1] Ekip güney California’da yaşayan kiraz kuşları ailesinin bir parçası olan Junco hyemalis türü 151 bireyin 1000'in üzerinde ses kaydını inceleyerek ötücü kuşların şarkılarının minimum frekanslarını değiştirdiğini tespit etti. Daha da ilgi çekici olan ise kentsel bölgelerde, yani gürültünün yoğun olduğu bölgelerde yaşayan kuşların; kırsal ve daha sessiz bölgelerde yaşayan kuşlara kıyasla daha yüksek bir frekansta ötüyor olmalarıydı. Yani kuşlar seslerinin ayırt edilebilmesi ya da duyulabilmesi için ses frekanslarını bulundukları çevreye göre ayarlayabiliyorlardı. Her ne kadar ekip kentsel kuş popülasyonlarında ses şiddeti ve minimum frekans arasında bir doğru orantı bulmayı beklemiş olsa da aralarında bir ters orantı tespit etmiş ve dolayısıyla Lombard Etkisine bir alternatif olarak ses frekansının da ayarlanabildiğini tespit etmiştir.

Günümüzden yaklaşık 450 milyon yıl önce evrimleşmeye başlamış bir özelliğin günümüzdeki kentsel kuş popülasyonlarında yeni ve belki de daha başarılı bir adaptasyon tarafından yerinden edildiğini görmek oldukça ilgi çekici. Lombard etkisi ise nörobiyoloji, etoloji gibi çeşitli alanlarda yapılan vokal yeteneklere bağlı araştırmalar için önemli bir fenomen olarak ilgiyi hak ediyor.