Tüysüz hanım döşeği (Euphorbia prostrata)

Gözlem Bilgileri

Bursa'nın Karacabey ilçesine bağlı Yeniköy sahilinde (Türkiye'nin en büyük Longoz Ormanlarından birisine yakın bir alanda) gözlemlenmiştir. Bölge deniz seviyesinde olup sahil kısmı bolca dikenli bitkilere ev sahipliği yapmaktadır.

Ali Emir Orhan

Tanım ve Genel Bilgiler

Tüysüz hanım döşeği, hanım döşeği, yayık sütleğen, secdeli sütleğen gibi yöresel adlar ile anılan; Euphorbiacae ailesi, Sütleğen cinsinden ''Euphorbia prostrata'' adlı bir türdür. Kuru ve güneşli toprakları, kumsalları sever. Yol kenarlarında, sulak yerlerde ve tarlalarda da gözükebilir. Boyu pek fazla uzamadığından secde bitkileri lakabıyla anılır. Nadiren 30 cm üzeri olduğu görülür. Oval-kalp şekilli yaprakları genellikle karşılıklı çiftler halinde çıkar. Yaprakları koparıldığı veya gövdeye çizikler atıldığında beyaz renkli toksik bir öz su çıkartır (sütleğen ismi buradan gelir). Genellikle mor, yeşil ve pembe renkli çiçekleri vardır, kırmızı-pembe renkli çok dallı yıllık bir bitkidir.

Evrimsel Tarih ve Taksonomi

Tüysüz hanım döşeği (E. prostrata) iki benzer benli sütleğen (E. maculata) ve ezik sütleğen (E. serpens) adlı tür ile karıştırılabilir. Benli sütleğen (E. maculata) türünden ayırıcı özelliği yapraklarının ortasında siyah, kırmızı renkli çizgiler olmamasıdır. Ezik sütleğen (E. serpens) türünden ayırıcı özelliği ise yapraklarının oval ve küçük olmaması daha büyük ve uzun şekilde olmasıdır. Bitkinin çiçekleri temelde benzer olsa da E. prostrata'nın çiçeklerinde beyaz renge pek rastlanmaz.

Ekolojik Dağılım ve Habitat

Amerika Birleşik Devletlerin de yaygın görülür. Güney Amerika da sıklıkla karşılaşılan bir bitkidir. Genellikle bahçe ve çim otu olarak dikilir. Yani kültivasyon yolu ile Dünya'nın çeşitli yerlerine yayılmıştır. Yol kenarlarında gözükebilir. Dünyanın çoğu yerinde görülmektedir. Avrupa, Kuzey ve Güney Amerika, Asya, Güney Afrika sıklıkla karşılaşılabileceği yerlerdir. Türkiye'de Güney Anadolu ve Marmara kıyılarında daha fazla rastlanır. Yaşam döngüsü yıllıktır. Yaz ve sonbahar aylarında çiçek açar hava soğudukça donarlar. Sulak ve sıcaklığın yüksek olduğu yerlerde daha sık rastlanır. Saplarına atılan çiziklerde beyaz bir öz su ortaya çıkar. Bitkinin bilinen bir hastalığı veya paraziti yoktur.

Davranış ve Etoloji

Bitki çok hızlı yayılır bulunduğu yere yakın çevrelerde çok sayıda gözlemlenebilir. Sütleğen cinsi birçok bitki benzer şekilde istilacı bir politika izler. Tohum ile yayılmaktadır.

İnsanlarla Etkileşim ve Kültürel Referanslar

Bitkinin süt rengindeki toksik öz suyunda fenolik asit ve flavonoidler bulunmaktadır, bu yüzden hemoroid tedavisinde etkili olduğu bulunmuştur. İçerdiği flavonoidler için antiviral, anti-alerjik, antiplatelet, antiinflamatuar ve antioksidan özelliklere sahip olduğu iddia edilir. Shigella dysenteriae bakterisine karşı antibakteriyel olduğu gösterilmiştir. Halk arasında müshil özelliği olduğu iddia edildiğinden kabızlıkta da kullanılmaktadır.

Hindistan'da Panacea Biotec Ltd. tarafından hemoroid, anal fissür (makat çatlağı), bağırsak enfeksiyonları, fistüller, bağırsak ile ilgili hastalıklarda ağrı kesici ve apselerin tedavisi için etken maddesinin işlendiği farmasötik olarak tablet ve krem şeklinde piyasaya sunulmaktadır. Uganda'da sudaki ezilmiş taze yaprakları ağız yaralarını tedavi etmek için gargara olarak kullanılır. Komor Adaları'nda bitki, omurganın deformasyonlarını tedavi etmek için diğer bitkilerle birlikte kullanılır.

Ali Emir Orhan

Önemli Uyarı: Bitki zehirlidir (poisonous), o yüzden bir uzmana danışmadan asla kullanılmaması gerekir. Öz suyu Afrika'da okların önüne zehir amaçla sürülür. Yöresel tedaviler genellikle Afrika ülkelerinde (özellikle Angola, Burkina Faso, Nijerya, Togo, Kamerun da) uygulanmakta ve toksik özü yüzünden körlüğe ve ciddi cilt tahrişlerine neden olmaktadır.

Etimoloji

Cins adı Latince Euphorbus’a (Bir sukulent türünün laksatif etkisine dair yazdıklarına atıftır); tür adı ise Latince sürünücü anlamına gelir. Secde bitkisi lakabı ise yerde enine uzadığından ve çok uzun boylu olmadığındadır. Halk arasında tüysüz hanım döşeği, hanım döşeği, yayık sütleğen, secdeli sütleğen gibi isimlerle bilinir.