Richard Dawkins'in Ağaç Metaforu: Serbest Piyasalar Neden Bu Kadar Verimsiz?

“Rekabet verimlilik yaratır.” ifadesi tıpkı bir doğa yasasıymış gibi sunulur önümüze. Fakat doğanın kendisi telkin edilenden farklı bir ders vermektedir bize. Biyolojik rekabet kimi zaman ahmakça maliyetlere ve toplu yok oluşlara yol açabilmektedir.

Tam olarak bu noktada “Darwin’in Takozu” kavramı bu durumun nereden kaynaklandığını göstermekle birlikte bizlere insan olmanın özünü bir kez daha hatırlatıyor. Rekabet kurumunun ve "miyop" (geleceği göremeyen) serbest piyasa mantığının ağaçlar kadar ahmak olması gerekmez!

Evrim ve doğal rekabetin ne denli ahmakça olabileceğini göstermek için “Dostluk Ormanı” kavramını kullanan Richard Dawkins şöyle diyor:

Ağaç gövdeleri, beyhude rekabetin göğe uzanan anıtlarıdır.

Bir ormanın tepe örtüsü (kanopisi), kolonlarla yükseltilmiş, güneş enerjisi toplayan bir çayır gibidir. Fakat toplanan enerjinin büyük bir kısmı, görevi bu çayırı mümkün olduğunca yukarıda tutmak olan kolonlara, yani gövdeye harcanır. Buna karşın ağaç, yere yakın olsaydı ve bu sayede gövdeye enerji harcamak zorunda kalmasaydı, çok düşük seviyede enerji ile yaşayabilecekti. Fakat doğada bunu göremiyoruz, çünkü hiçbir ağaç, yükseklik rekabetini göz ardı etmeyi göze alamaz. Ağaçların yüksekliklerini sınırlamak konusunda birbirleriyle anlaştığı bir senaryoda her biri daha az enerji tüketirdi ve bir bütün olarak orman, daha verimli bir yer haline gelirdi. 

Piyasa hayranları doğadaki rekabetlerden ne öğrenebilir? Bireysel menfaatleri peşinde koşan aktörler sistemi, lokal teşvik mekanizmalarına miyop bir bakış açısıyla cevap vererek verimsiz rekabetler geliştirebilir. Rekabet bir kere ortaya çıktıktan sonra, mücadeleden çekilmek tam anlamıyla bir intihardır. Serbest fakat akılsız rekabetin uygulanmasında, piyasaların ağaçları ve doğanın büyük bir kısmını taklit etmesine izin verirsek, birlikte daha iyi getiriler elde edilmesi için mantık ve öngörünün kullanılmasını, yani insan olmanın özünü kaçırırız.

ABD sağlık sektöründe, 62 milyar dolar değerinde bir “anlamsız rekabet” anıtı bulunuyor. İlaç şirketleri gelirlerinin %24’ünü reklam harcamalarına ayırırken, Ar-Ge çalışmalarına gelirlerinin yalnızca %13’ünü ayırıyor. Reçetelerin yazılmasında ticari kaygılar değil, objektif tıbbi kriterler ve kamusal veriler göz önünde bulundurulmalıdır. Ürün ve hizmet pazarlamacıları ordusuna çok fazla para harcanması da benzer şekilde bir çeşit ağaç gövdesi mantığıdır; hiçbir şirket oyunu oynamama riskini göze alamaz. Oysa üzerinde anlaşmaya varılan sınırları uygulamak için yetkilendirilmiş tarafsız bir organ, oyunun değişmesini ve pazarlamanın silahsızlandırılmasını sağlayabilirdi. Pazarlamacıların sağladığı bütün bilgiler, bugünkü doktor başına 74.000 dolarlık maliyetin ufacık bir kısmı karşılığında internet ortamına yüklenebilir ve tıbbi olmayan çarpıklıklar azaltılabilirdi.

Robert Frank tarafından ortaya konulan “Darwin’in Takozu” kavramı, bireysel teşvik mekanizmaları ile toplumsal hedeflerin birbirinden ayrıldığı durumları açıklamaktadır (bazı durumlarda toplu yok oluş riski bile ortaya çıkabilmektedir). Darwin’in Takozu lokal olarak rasyonel olduğu düşünülen kararların bir araya toplandığında tam tersi bir resim çizdiği bütün problemler için geçerlidir (bkz. piyasalardaki bileşim safsatası (market fallacy of composition)). Bunlar ortak malların trajedisi, tutuklu ikilemi ve Nash dengesi gibi problemleri de içermektedir. Miyop bireysel fayda maksimizasyonu mantığının kullanıldığı bütün bu problemler kötü sonla bitmektedir. Diğer taraftan eş güdümlü eylem problemleri şeklinde ele alınıp gözlem ve yaptırım da uygulanırsa getiriler herkesin menfaatine olacak şekilde yönlendirilebilir. Ne var ki serbest piyasa, aktörler arasında böylesine karmaşık, eş anlı ve eş güdümlü bir değişime uygun değildir.

Rekabetin faydası rekabet koşullarında ortaya çıkan kısıtlardan doğmaktadır. Zekice oluşturulmuş kısıtlar ve bu kısıtlara verilen yaratıcı karşılıklar, akılsız “doğal” rekabetin sonucunda ortaya çıkandan daha yüksek getiriler sunabilir. İnsan, yapısı gereği kendi kendine bir düzen içine giren değil, diğerlerince düzen altına alınan bir canlıdır. Sonuçta 10.000 nesildir ekip sağkalımını (team survival) uyum ve düzen içinde sağladık. Şimdiyse seçeneklerimiz şunlar; ya piyasaların gücünün ağaçlar kadar aptal olmasına izin vereceğiz ya da daha iyi getiriler elde edebilmek için birbirleriyle rekabetlerinde yol göstereceğiz.