Uyurgezerlik (somnambulizm) gibi parasomnia türleriyle ilişkili karmaşık motor davranışların bilimsel ve hukuksal yönlerini incelemek, hem nörobilim hem de ceza hukuku açısından önemli bir tartışma alanıdır. Ken Parks (1987, Kanada) ve Brian Thomas (2008, İngiltere) davaları, bireyin bilinçsiz bir durumda ciddi suçlar işleyip işleyemeyeceği konusuna dair dikkat çekici örneklerdir.
1. Uyurgezerlikte Karmaşık Eylemler Gerçekten Mümkün mü?
Uyurgezerlik, özellikle NREM (Non-Rapid Eye Movement) uykunun derin evrelerinde ortaya çıkan bir parasomnia türüdür. Bu durumda kişi uyanmadan, yani bilinç tam olarak aktif olmadan bazı motor davranışlar gerçekleştirebilir. Bunlar arasında yürümek, kapı açmak, yemek yemek hatta araç kullanmak gibi oldukça karmaşık davranışlar yer alabilir.
Bilimsel araştırmalarda, uyurgezerlik sırasında kişinin çevreyle etkileşim kurabildiği ancak bu eylemleri bilinçli şekilde planlayamadığı gösterilmiştir. EEG (elektroensefalografi) verileri, frontal korteks gibi bilinçle ilişkili bölgelerin düşük aktivitede, motor korteksin ise daha aktif olduğunu göstermektedir. Bu da kişilerin bilinçsiz fakat fiziksel olarak etkili olabilecek davranışlar sergilemesine olanak tanır.
Kaynaklar:
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3499895/
https://www.sleepfoundation.org/parasomnias/sleepwalking
https://www.sleepassociation.org/sleep-disorders/more-sleep-disorders/somnambulism-sleep-walking/
2. Ken Parks ve Brian Thomas Vakaları
Ken Parks (1987, Kanada):
Ken Parks, uykusunda kayınvalidesini öldürüp kayınpederini yaraladıktan sonra polise teslim olmuş ancak yapılan nörolojik testler, EEG sonuçları ve uyku geçmişi, eyleminin bir uyurgezerlik atağı sırasında gerçekleştiğini ortaya koymuştur. Mahkeme bilimsel raporları dikkate alarak sanığın bilinçsiz olduğuna hükmetmiş ve onu beraat ettirmiştir.
Brian Thomas (2008, İngiltere):
Brian Thomas, karısıyla birlikte tatildeyken yaşadığı bir kabus sırasında eşini boğarak öldürmüştür. Olayın ardından yapılan nöropsikiyatrik değerlendirmeler sonucunda Thomas’ın “REM sleep behavior disorder” ve “night terror” yaşadığı, eylemi bilinçsiz şekilde gerçekleştirdiği anlaşılmış ve mahkeme tarafından suçsuz bulunmuştur.
Kaynaklar:
Broughton, R. et al. (1994). Homicidal somnambulism: a case report. Sleep, 17(3), 253-264.
https://doi.org/10.1093/sleep/17.3.253
Legal case reference: R v. Parks, [1992] 2 S.C.R. 871.
https://scc-csc.lexum.com/scc-csc/scc-csc/en/item/911/index.do
BBC News coverage of Brian Thomas case:
http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/wales/8322713.stm
3. Bilinç ve Sorumluluk: Bilimsel Yorum
David Eagleman gibi nörobilimciler, bilinçli karar verme süreçlerinin beynin genel işleyişinin yalnızca küçük bir kısmını oluşturduğunu öne sürer. Beyindeki pek çok işlem otomatik, bilinç dışı sistemler tarafından yürütülür. Dolayısıyla bazı eylemler, kişinin farkında olmadan, bilinç dışı mekanizmalarla gerçekleştirilebilir. Bu görüş, beynin bir bütün olarak değil, birden fazla işlevsel sistemin birleşimiyle çalıştığını savunan "modüler beyin" modeline dayanmaktadır.
Kaynaklar:
Eagleman, D. (2015). The Brain: The Story of You. Pantheon Books.
Eagleman, D. (2011). Incognito: The Secret Lives of the Brain. Vintage.
https://www.nature.com/articles/nn0607-682
4. Hukuki Sorumluluk: Uyurgezerlikte Cezai Ehliyet
Ceza hukukunda bir eylemin suç olarak kabul edilebilmesi için "actus reus" (fiil) ile birlikte "mens rea" (suç kastı) bulunmalıdır. Uyurgezerlik gibi durumlarda kişi, davranışlarının bilincinde olmadığı için suç kastı unsuru oluşmaz.
Kanada Yüksek Mahkemesi, R v. Parks davasında "otomatik davranışların" ceza sorumluluğu taşımadığına ve kişinin bu davranışlar üzerinde kontrolü olmadığında suçlu sayılamayacağına hükmetmiştir. İngiltere hukukunda da benzer şekilde, "automatism" savunması kapsamında bilinç dışı davranışlar beraat nedeni olabilir. Ancak bu savunmanın kabulü için olayın gerçekten bilinç dışı yaşandığı, tıbbi kanıtlarla desteklenmelidir.
Kaynaklar:
R v. Parks, [1992] 2 S.C.R. 871
https://scc-csc.lexum.com/scc-csc/scc-csc/en/item/911/index.do
R v. Quick [1973] QB 910 (İngiltere hukuku)
Dressler, J. (2001). Understanding Criminal Law. LexisNexis.
5. Sonuç
Uyurgezerlik sırasında motor faaliyetlerin bilinç dışı bir şekilde gerçekleşmesi mümkündür ve bu durum bilimsel verilerle desteklenmiştir. Ken Parks ve Brian Thomas gibi davalar, ceza hukukunda kişinin bilinçli iradesi olmadan gerçekleşen eylemler nedeniyle suçlu sayılıp sayılmayacağının çok yönlü değerlendirilmesi gerektiğini gösterir. Bu tür vakalarda nörobilimsel değerlendirmeler, tıbbi raporlar ve geçmiş hastalık öyküsü belirleyici unsurlar haline gelmiştir. Bilinç, zannedildiği kadar özerk ve bütüncül olmayabilir; bu da cezai ehliyetin nörobiyolojik temellere göre yeniden ele alınmasını gerektirebilir.
