Ceratopsia: Boynuz Kafalı Dinozorlar ve Evrimleri

Ceratopsia alttakımı, dinozorlara ilgi duyanlar arasında en popüler olan canlı gruplarından birisidir. Günümüzden 158 milyon yıl önce evrimleşmişlerdir ve kuşlara gidecek soy hattı haricindeki tüm dinozorların soyunu tüketen kitlesel yok oluşta, 66 milyon yıl kadar önce yok olmuşlardır. Hepsi otçul olan bu "gagalı" dinozorlar, Amerika'dan Avrupa'ya ve Asya'ya kadar her yerde yaşamışlardır. Bugüne kadar onlarca farklı cinsi keşfedilen bu dinozorların ilk örnekleri, günümüzden 161 milyon yıl kadar önce evrimleşmiş olan Yinlong downsi türüdür.

Evrimsel süreçte Ceratopslar Psittacosaurus gibi ufak, iki ayağı üzerinde durabilen dinozorlardan evrimleşmiştir. Ancak sonradan giderek irileşen bu canlıların en meşhur örnekleri olan Centrosaurus veya Triceratops gibi cinsler, atalarından kat kat büyüktür ve dört ayakları üzerinde yürürler. Fakat grup içerisinde geniş bir çeşitlilik bulmak mümkündür: bazı Ceratopslar 1 metre boy ve 23 kilogram olacak kadar ufakken, bazıları 9 metreyi aşıp 5400 kilogramı geçebilecek kütlelere ulaşabilmektedir.

Tabii ki bu canlıları meşhur kılan, görselde de görebileceğiniz kafa yapılarıdır. Ceratopsların üst çenelerinin en tepesinde rostral kemik adı verilen eşsiz bir kemik bulunur. Bu kemiğin bir benzerine Hayvanlar Alemi içerisindeki hiçbir türde rastlanmamaktadır. Bu kemik, alt çenenin ucunda bulunan çıkıntılı kemikle bir araya geldiğinde, bu dinozorların ağızlarının kabaca bir papağan gagasına benzemesine neden olur. Ayrıca gözün hemen altında bulunan ve normalde diğer canlılarda ufak olan jugal kemikler, bu dinozorlarda çok uzun ve dışa doğru açılır bir haldedir. Bu nedenle Ceratopsların kafatasları üçgenimsi bir yapıda gözükür. Bu üçgen yapısına katkı sağlayan diğer kemiklerse pariyetal ve skuamozal kemiklerdir. Bunlar, kafatasının çatısından çıkarak boynun iki yanına düşecek güçlü kemikleri oluştururlar. Bu yapı, adeta bir miğfer görevi görür ve etçil dinozorlarla mücadelede avantaj sağlar.

Henüz Ceratopsia alt takımının bütün Evrim Ağacı net olarak çizilememiş olsa da, yaygın olarak kabul gören 3 farklı filogenetik harita bulunmaktadır. Yapılan çalışmalarla bu olası evrimsel ilişkilerden hangisinin doğru olduğu anlaşılabilecektir. Fakat kabaca bir zaman çizelgesi verecek olursak, Yinlong ile başlayan Ceratopsia evrimi, 147 milyon yıl kadar önce Chaoyangsaurus ve Xuanhuaceratops'un evrimiyle gerçek anlamıyla ceratopsların ortaya çıkmasıyla devam etmiştir. Erken Kretase Dönem'de 125-105 milyon yıl öncesi arasında Liaoceratops, Archaeoceratops, Auroraceratops, Psittacosaurus, Yamaceratops ve Koreaceratops gibi dinozorlar evrimleşmiştir. Nihayetinde ise, yok oluşa kadar olan dönemi başlarında Turanoceratops ve kısa bir süreliğine de olsa Zuniceratops hüküm sürmüş, Ceratopsların soy hattı ise Protoceratopsidae, Leptoceratopsidae ve son olarak Ceratopsidae aileleriyle birlikte, tüm dinozorlar gibi silinmiştir.

Ayrıca Jurassic Park efsanesinde Dr. Alan Grant karakterine ilham kaynağı olan ve paleontoloji alanında üstün başarılar sergileyen Dr. Jack Horner'ın bir düşüncesine göre, bazı Ceratopslar doğduklarından itibaren boynuz uçları arkaya eğimli bir yapıda gelişmeye başlar. Erişkinliğe ulaşıncaya kadar bu geriye eğim, öne doğru dik bir hal almaya başlar ve en sonunda dik ya da öne eğimli bir şekilde sabitlenir. Horner'a göre bu süreci, Triceratops veTorosaurus'ta gözlemleyebiliyoruz. 1,5 metrelik Triceratops kafatasında yapılan kemik histolojisi analizleri sonucu süngerimsi ve lakünaların geniş olduğu bir yapı gözlemleniyor. Ardından 2 metrelik Torosaurus kafatasındaki analizlerde ise süngerimsi yapının daha çok kompakt bir hal aldığı, lakünaların dar ve küçük olduğu gözlemleniyor. Aynı zamanda kafataslarının etrafında bulunan yelken benzeri yapının etrafında üçgenimsi kemikler vardır. Triceratops'ta bu kemikler küçük ve çıkıntılıdır. Torosaurus'ta ise bu yapı düzleşmiş ve kaynaşmış bir formdadır. Fakat bu verilere rağmen Torosaurus'un kafatasında simetrik iki delik vardı; ancak Triceratops'ta bu delikler yoktu. Horner'ın mezun öğrencilerinden biri bulunan iyi korunmuş bir Triceratops'ta deliklerin oluşmak üzere olan halini farketti. Bu fosil tam olarak bir ara geçişti. Kısaca özetlemek gerekirse, Triceratops aslında genç bir Torosaurus olabilir!