Bilimkurgu Edebiyatının Kökeni ve Evrimi

Bilimkurgu, mevcut bilimsel verilerden hareket ederek; insanoğlunun geçmişte ve günümüzde karşılaştığı ya da gelecekte karşılaşabileceği sorunların ve olayların sınırlanmış bir düşçülükle anlatıldığı sanat uğraşıdır. Tanımda geçen “sınırlanmış düşçülük” ifadesi, bir yandan çağdaş bilim kurgunun ne olduğunu ve ne olması gerektiğini belirlerken; bir yandan da bu türün sınırlarını çizmektedir. Bu sınır, bilim kurguyu fantastikten ayıran en önemli unsurdur. Peki ama “sınırlanmış düşçülük” ifadesinden tam olarak ne anlamalıyız? Bilim kurgu, kurgusunu bilimsel bir temele ve mantığa dayandırır. Bilimsel dayanaktan yoksun olan bir üretim, görünürde bilim kurguyu çağrıştırsa bile türün çağdaş kalıplarını tam olarak içermediği için fantezi olarak değerlendirilmeye mahkumdur. Bu yaklaşım bize, bilim kurgu ile fantastiğin farkını net olarak ortaya koyabilme imkanı vermektedir. Ancak bilim kurgunun kökenine doğru bir yolculuğa çıktığımızda, ne kadar geriye gidersek bu ayrımın da o oranda belirsizleştiğini görmekteyiz. Türümüzün ve uygarlığımızın gelişim sürecine bakacak olursak, bu durum bizlere şaşırtıcı gelmemelidir. İnsan, soyut düşünce yeteneğine sahip olduğu günden beri düşlemekte, merak etmekte, araştırmakta ve neden-sonuç ilişkisi kurmaktadır. Dolayısıyla, bu yeteneklere sahip bir türün erken tarihinde bile bilim kurgusal yaratılara rastlamak doğaldır. Nitekim neredeyse her kültürün mitolojisi, bilim kurgusal anlatılarla bezelidir. Örneğin bir ölümsüzlük arayışını konu edinen Gılgamış Destanı ya da küresel bir felaketi anlatan Nuh Tufanı efsanesi bile bir açıdan bilim kurgusal özellikler taşımaktadır. Hatta günümüzün çağdaş bilim kurgu yapıtlarında dahi, bu tarih öncesi efsanelere benzeyen ardıl anlatılarla karşılaşmak mümkündür.

Ancak mitolojilerden arınmış bir bilim kurgu tarihi ortaya koymak istediğimizde, karşımıza çıkan ilk isim M.S. II. yüzyılda yaşayan Samsatlı Lukianos olmaktadır. Batı’da daha çok Lucian adıyla bilinen yazar, Dünya ötesi bir yolculuğu konu edinen ilk edebiyatçı olarak tarihe geçmiştir. Lukianos’un kaleme aldığı öyküler, Nurullah Ataç’ın çevirisiyle Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları tarafından dilimize de kazandırılmıştır. Yazarın özellikle “Gerçek bir öykü” (True Story) adlı çalışması, aynı zamanda “Dünyanın ilk erken bilim kurgu öyküsü” olarak da bilinmektedir. Öyküde Lucian ve arkadaşları, bir tekneyle Herkül Sutunları’nın (Cebelitarık) batısındaki denizlere (Atlas Okyanusu) açılmayı başarırlar. Bu noktada belirtmek gerekir ki Lucian’ın zamanında Cebelitarık’ın ötesi keşfedilmemiş gizemli bir diyar olarak bilinmekteydi. Tekne bu gizemli su diyarında yol alırken ansızın bir fırtına kopar. Dalgalar, fırtınanın da şiddetiyle gemiyi gökyüzüne fırlatır. Yelkenleri rüzgarda yalazlanan tekneyle birlikte yedi gün yedi gece göklerde çaresiz gezinirler ve sonunda gökyüzünde parıl parıl parlayan bir adaya ulaşırlar. Bu ada Ay’dan başkası değildir. Ayrıca bu öykü bizlere, Eski Yunanlılar’ın Dünya ile Ay arasında bir hava akımı olduğuna ve Ay’da solunabilecek bir atmosfer bulunduğuna inandıklarını da göstermektedir. Öykünün ilerleyen bölümlerinde Lukianos ve arkadaşları, aylılar ile güneşlilerin savaşlarına tanıklık eder, başka dünyalarda yaşayanların öykülerini dinler ve sonrasında da yeryüzüne geri dönerler. Lukianos’un bu öyküyü, Heredotos ve Homeros gibi bir takım yazarlarla alay etmek için kaleme aldığı sanılmaktadır. Her ne amaçla yazılmış olursa olsun, Lukianos bu öyküsüyle ilk kayda değer “erken bilim kurgu” eserini üretmeyi başarmıştır. Lukianos’la ilgili şu küçük bilgiyi de vermek gerek: Kendisi Samsatlıdır. Eski adıyla Samasota kenti, adını büyük ölçüde korumayı başararak günümüze kadar gelmiştir. Samsat bugün, Adıyaman iline bağlı bir ilçedir. Öte yandan Lukianos’un ana dilinin Süyanice olduğunu; ama öykülerini Yunanca yazdığını ve bir dönem Roma’da da yaşadığını biliyoruz. 

Lukianos’dan yüzyıllar sonra sahneye çıkan kişi ise ünlü astronom Johannes Kepler’dir. Kepler’in 1608 yılında kaleme aldığı Somnium, önde gelen edebiyat tarijçileri tarafından “ilk çağdaş bilimkurgu yapıtı” olarak kabul edilmektedir. Isaac Asimov ve Carl Sagan gibi önemli isimler de Somnium’un ilk çağdaş bilimkurgu yapıtı olduğu konusunda edebiyat tarihçileri ile hemfikirdir. Somnium’un ilk çağdaş bilimkurgu yapıtı olarak değerlendirilmesinin nedeniyse, Kepler’in bir bilim insanı olması dolayısıyla işlediği öyküyü, bilimsel bir perspektif ve kaygıyla ele almış olmasıdır. Dünya’dan Ay’a yapılan bir yolculuğu ve oradan Dünya’nın deviniminin nasıl göründüğünü anlatan bu yapıt, çağdaş bilim kurgunun neredeyse tüm evrensel kalıplarını taşımaktadır. “Neredeyse” diyoruz çünkü, söz konusu yolculuk periler tarafından çekilen bir taşıtla gerçekleştirilmektedir. Yine hemen hemen aynı yıllarda (1638) İngiliz papaz Badwin, “Ay’da İnsan” adlı kitabında bir Ay gezisini konu almaktadır. Kitabın kahramanı bu kez de yaban kazlarının çektiği bir salla Ay’a ulaşmaktadır. Cyrano de Bergerac’ın “Ay’da Gezi” (1650) yapıtı da bir başka Ay yolculuğunu konu edinmektedir. Ancak bu eseri diğerlerinden farklı kılan özellik, Ay’a yolculuğun fantastik unsurlardan arındırılmış bir yöntemle gerçekleşmesidir. Kitapta Ay’a yolculuk, bugünkü teknolojiyi yansıtır bir biçimde fişekler kullanılarak yapılmaktadır. Cyrano bu yapıtında, gramofon ve paraşüt gibi buluşları da öngörmeyi başarmıştır. İlerleyen yıllarda ünlü Fransız Filozof Voltaire, “Mikromégas” (1752) adlı kısa bir öykü yazarak çağdaş bilim kurgunun gelişimine katkıda bulunan isimlerden biri olmuştur. Voltaire bu öyküsünde, dünya dışından gelen bir yaratığın insanlarla iletişimine odaklanmıştır. Böylece Voltaire, “Dünya dışından gelen yaratık” kavramını ilk ele alan isim olarak da tarihe geçmiştir. Öte yandan Jonathan Swift’in 1726 yılında tamamladığı “Gulliver’in Gezileri” eserindeki kimi öykülerin bilim kurgu olarak değerlendirilmesi mümkündür. Örneğin bir öyküde anlatılan Laputa Ülkesi, atom enerjisiyle Dünya yörüngesinde dolanan bir uyduyu andırmaktadır. Bilim kurgunun kökenine ve evrimine yaptığımız bu yolculukta ütopyalardan da bahsetmek durumundayız. Özellikle Thomas More’un Ütopya’sı ile, Bacon’un Yeni Atlantis’ini anmak gerekir. 

Ünlü İngiliz Şair Percy Bysshe Shelley’nin eşi Mary Shelley’nin ilk kez 1818 yılında yayımlanan “Frankenstein ya da Çağdaş Prometheus” adlı ölümsüz eseri, çağdaş bilim kurgunun iyi ve önemli örneklerinden biri olarak kabul edilmektedir. Romanda, üstün insan yaratmak isteyen çılgın bir bilim adamı sonunda bir canavarın ortaya çıkışına neden olur. Bu eser, kendisinden sonra gelen çok sayıda bilim kurgu üretimine de esin kaynağı olmuştur. XIX. yüzyılda ise, çağdaş bilim kurgunun en güçlü kalemlerinden Jules Verne sahneye çıkar. Yazar, “Denizler Altında 20.000 Fersah”, “Ay’a Yolculuk” gibi yapıtlarıyla, çağdaş bilim kurguya bugünkü biçimini de vermiş olur. Yine H.G. Wells de, Jules Verne’nin açtığı yolda ilerleyerek türün en önemli temsilcileri arasındaki yerini almıştır. 

XX. yüzyıl’ın başlarından itibaren özellikle de Amerika Birleşik Devletleri’nde bilim kurgunun giderek gelişmeye ve yaygınlaşmaya başladığı görülür. Bu dönemin önemli yazarları arasında; Hugo Gernsback, Isaac Asimov, Robert A. Heinlein, Ray Bradbury, Ursula K. Le Guin, Frank Herbert gibi günümüzde de türün en önemli temsilcileri arasında gösterilen isimler bulunmaktadır. Öte yandan “Amazing Stories” ve “Astounding Sciene Fiction” gibi dergilerin de bilim kurgunun gelişimine önemli katkıları olmuştur. 1950 yılından sonraki dönemde McCarthy’ciliğin baskıcı ortamından kaçan bazı yazarlar, bilim kurguya sığınarak türün daha da gelişmesini sağlamışlardır. A.B.D dışında da kendini gösteren bilim kurgu edebiyatı, Aldoux Huxley, George Orwell, Arthur Conan Doyle, Karel Capek, Pierre Bboulle, Stanislaw Lem, Douglas Adams, Ştrugatski Kardeşler gibi başarılı yazarların omuzlarında yükselmeyi başarmıştır. 

Şu bir gerçektir ki, insanoğlu düşlemeyi, merak etmeyi ve araştırmayı sürdürdüğü müddetçe bilim kurgu üretmeyi de sürdürecektir.