Sırf düşünme, anlama yetimiz var diye bu bizi gerçekten özgür iradeli kişi yapar mı? Çünkü bizler de diğer tüm canlılar gibi aynı şekilde neden-sonuç zincirinin içindeyiz. En özgür kararlarımızı verirken bile, bizi tetikleyen bir neden vardır. Böyle bir zincirleme de insan nasıl özgür kalabilir?
Merhaba.Öncelikle şiddetli tavsiyem Stephen Hawking'in "Grand Design/Büyük tasarım" belgeselini izlemenizdir.Birkaç seriden oluşuyor ve Hawking'in gerek yaptığı deneyler ve çıkarsadığı olaylar; gerekse de kendi yaşantısından verdiği örneklerle, bu anlamda bize geniş bir perspektif sunuyor.Şimdi,verdiğiniz "100 derece kaynama " olayından devam edelim.Öncelikle su 1000C'de kaynamaz.Su ancak deniz seviyesindeyse eğer,(1atm) işte o zaman küsuratları göz ardı ederek(çoğu zaman işlemlerimizde kolaylık olsun diye) 1000C olduğunu kabul ederiz.Yükseltiyi ne kadar değiştirirseniz suyun kaynama sıcaklığı da ters orantılı olarak değişecektir.Bunları niye anlatıyorum? Google'a "Su kaç derecede kaynar deyince direkt 1000C" cevabını alırsınız.Google size yazdığım cevapları vermez,eğer spesifik araştırma yapmazsanız.Gördüğünüz gibi,işte, algılarımız da bunun gibidir.Olaylar bizleri,doğru bildiklerimizin aslında yanılsak olabileceği ihtimalini göz ardı ederek bazı, ne bazısı, neredeyse her zaman; durumların sonuçlarını kesinkes yargılamaya sevk eder.Öte yandan tabii ki; dediğiniz gibi "davranışlarımız, fikirlerimiz, düşündüklerimiz, kararlarımız da bir takım sebeplerin doğal ve kaçınılmaz sonucu olmaz mı?" olur.Cümlenizden "Bir takım sebepler" ibaresini çıkarıp yerine,daha az gizemli olan "doğal olayların bir sonucu" cümlesini getirirseniz; işte şimdi doğruya yakınsadı.(Platon'cular kızmasın:) Aristoteles'in dediği gibi "Biz ne yapıyorsak o'yuz." Ben yine bu kaynama mevzusuna geri dönmek istiyorum,güzel şeyler çıkacak gibi: "Bir suyun kaynama nedeni 100 dereceye ulaşmasıdır".Bu cümle de doğru değildir.Suyun kaynama nedeni biricik özelliğe göre belirlenemez.Yukarıda saydığım yükselti farklılıkları,nem,basınç,ölçülen termometre cinsi,ölçme tutarsızlıkları gibi faktörler devrededir.Yine burada saydığım faktörler, suyu 50 derecede de kaynatabilir 150 derecede de.Hepsi neden-sonuç yani.Ama özgür irade bağlamında "Neden-sonuç" var mıdır, bilinmez.Ancak Hawking bu anlamda Spinoza'nın "Natura naturans" felsefesi ile düşünerek,insanın da doğanın bir parçası olması nedeniyle; doğal olayların irademize etki edebileceğini söylüyor.Belirtmek lüzumu doğarsa diye,"Bilim camiasında" özgür irade konusuna ilişkin varılmış genel bir konsensüs bulunmuyor.
Seçmediğimiz bir gezegende, seçmediğimiz bir kültürde, seçmediğimiz bir ailede, seçmediğimiz bir bedende, seçmediğimiz bir karakterle, seçmediğimiz şartlara, onaysız doğuyoruz. İlginç olan, bizim kendimizi bile tanımıyor, bilmiyor olup, zamanla anlamaya çalışıyor olmamız. Yeteneklerimizi KEŞFEDİYORUZ. Karakterimizi KEŞFEDİYORUZ. Daha kendini tam olarak anlayamayan bir organizmadan bahsediyoruz.
Diğer yandan seçim yapabilmek bir özgürlük değil aslında. Gerçek özgürlük, seçime bağımlı olmadan, seçeneği üretebilmektir. Neyi seçeceği belirlenmiş bir iradenin özgürlüğü oldukça sahteleşmekte.
Deneylerde oluşan 3-6 sn ye yakın karar vermenin gecikme durumu ise konunun teknik olarak da özgür iradeyi sorgulatmakta. Bazı fizikçiler, üst bilincin verdiği kararı, bilincin mantıksal ya da duygusal nedenler üreterek onaylaması olarak yorumluyor. Tabii ki bilimsel düzeyde bunu tam olarak açıklayamıyoruz, ancak mevcut şartlar söz konusu olduğunda mutlak bir özgür iradenin yanılsama dışında bir şey olmayacağı sonucu öne çıkıyor. Karar verme mekanizmaları hızla ve yoğun olarak manipüle olan bir organizmanın kendini özgür irade sahibi olarak görmesi biraz kendini çok özel üstün görmesi gibi rahatlamak için bir psikolojik savunma mekanizması gibi durmakta.
Genetik yapının kişiyi suça itmesi durumunun, etik yanı oldukça sorunlu. Ya da patolojik nedenlerle (beyin tümörü vb) kişinin suça eğilimi var diyelim. Patoloji giderildiğinde kişi suç eğiliminden kurtuluyor. Tümör yine büyüyünce yine suça eğilim gelişiyor. En baştaki suç işleyen, sonra normale dönen sonra yine suç işleyen irade olarak tanımlanabilir mi? Ya da hormonal döngülerin kişilerin karakterini değiştirebilmesi bile tek başına iradeyi sorgulatmakta.
Yapılan faaliyetin nedensel gerekçelerini üzerine aldığını düşündüğümüz irade, bilimsel deney - gözlemler sonucunda, zaten verilmiş bir kararın duygusal ya da mantıksal onay vericisi olarak gözlemlenmiştir. Bir kararın oluşum ve faaliyete geçme süreçleri, benlik algımızın %5-1 i olan bilincin alabileceği kadar basit değildir. Evrimsel olarak verilen kararlar, erken dönemde yaşamın devam edip etmemesine neden olabildiği için, bireyin en son oluşan ve rasyonel ve analitik süreçlerden dolayı geç sonuç üreten prefrontal korteks ve bilince bırakılmayacak kadar önem verilerek değerlendirilir.
Deprem eğitimleri alan kişilerin çoğunun deprem anında bu öğrendiklerinden bağımsız, sürüngen beynin etkisinde davranış sergilemesi de, sonradan oluşmuş prefrontal korteksin ve bilincin ani karar verilmesi gereken durumlarda pek de işe yaramadığı anlaşılmakta.
İrade diyerek tanımladığımız, şimdiye mahkum, dış uyaranların küçük bir kısmını alabilen BİLİNCimizin faaliyetin nedenine karar vermesi aslında. İşte bizim çok önemseyip göklere çıkardığımız bilinç, evrimsel olarak benliğin oldukça çürük, basit ve küçük bir kısmını teşkil ediyor. Yaşam gibi önemli bir sürece ait kararların sorumluluğunu alabilecek erişkinliğe sahip değil. Canlılığın başlangıcından beri deneyimleri biriktirmiş bilinçaltı, bu konuda derin bir tecrübe deneyim sahibi olması nedeniyle verilen kararlardaki etkinliği de kaçınılmaz biçimde önem kazanmakta.
Yani özgür irade bizim tanımımız olduğu için, olmaması sanki bizi sınırlayan bir durum gibi algılanıyor. Oysa, bunun geniş planda bir önemi yok, aksine bizi yaşamda tutma gibi bir amaca hizmet ediyor.
Sevdiğimiz şeyler, sevmediklerimiz, doğru yanlışlarımız vs vs bütün mantıksal ya da duygusal tepkilerimiz, onları gerçekten yaşıyor olduğumuzu düşünsek de bilinçaltı yönlendiremelerden kaynaklanmaları çok daha büyük bir ihtimal. -Şahsi kanaatim tamamen bilinçaltına ait kararların bilinçteki hali duygulanım- Böyle söyleyince bütün duygularımız sahteymiş gibi bir anlam çıkıyor. Bu büyük resimde gerçekten öyle. Ama fiziksel bedene sahip bizim açımızdan gayet gerçek. Çünkü bilinçaltını doğrudan bilinç düzeyinde deneyimleyemiyoruz. Duygularımızın gerçek nedenleri hakkında fikrimiz olmadığı için, onları gerçekmiş gibi yaşıyoruz.
Özgür Bir İradeye Sahip Miyiz?
İnsan denilen varlığın gerçek niteliklerini reddederek hayali nitelikler yüklediğimiz için onun kendi ataların nitelikleri dışında nitelik kazanmış olduğunu ve bu niteliklerin tanrının sadece bize verdiğini iddia etmiş oluruz.
Nöronları* olan canlılarda belli bir derece düşünme, anlama yetisi vardır. Nöronlar da neden-sonuç (evrim) oluşumunun içinde olduğu ve nöronun çalışması içinde gerekliği şeyler olduğundan neden-sonuç ilişkisi kırılamaz.
Özgürlüğe erişmesi imkansız tanımlar yapmak yerine; bulunduğumuz koşulları anladıktan sonra değiştirmek istediklerimiz değiştirilebilir ise, engellemek istediklerimiz engellenebilir ise, oluşturmak istediklerimiz oluşturulabilir ise demekten çekinmemek, cesaretli olmak, sağlam adımlarla gitmek ve kararlı olmak yeterlidir, özgürlüğümüzü kazanabilmek ve özgürlüğü yaşamak için...
Özgür irade bir dereceye kadar vardır. bilinç kocaman bir mekanizması olan bir vapurun içindeki ordan oraya sallanan bir yolcu gibidir. özgür iradeye yok denebilir , her şey olasılıktan ibarettir ve bunu anlamak bazı insanlar için gurur kırıcı olacaktır çünkü onlar istediklerini yapabilen canlılar değil mi ?
Bir animasyonu ele alalım . animasyondaki karakterler belirli bir hikayeyi oynamaktadırlar ancak animasyon evreninin içinde karakterler yaşadıklarını kendileri yapıyor yanımsamasında olacaklardır. Bizlerde aynı bu örnekteki gibi daha boyutlu evrende üretilmiş az boyutlu bir evrende her şeyi kendimiz yapıyoruz yanımsamasında yaşıyor olabiliriz
Özgür irade diye bir şey yoktur. Dediğin gibi kendimizi özgür sandığımız her hareketimiz bile aslında başka sebeplerin sonuçlarıdır. Bu sadece çok karmaşık bir şey olduğundan insanlar kendilerini özgürmüş gibi sanıyor.
Elimi havaya kaldırıp sallamam tamamen benim özgür irademe bağlıymış gibi geliyor. Benim bu hareketi yapmam için beynimde bir çok neden var olmuş ki sonuç olarak bu hareketi yapıyorum. İşte bu nedenlerin ne olduğu çok karmaşık olduğundan kendimi özgür sanıyorum.
