Karbonmonoksit Zehirlenmesi Nedir?

Kış aylarında en sık gördüğümüz haberlerin başında soba zehirlenmesine bağlı ölümler geliyor. Medyada soba zehirlenmesi olarak geçse de, bilimsel olarak bunlar CO (karbonmonoksit) solunmasına bağlı ölümlerdir. Karbonmonoksit zehirlenmesi, Dünya’da ve ülkemizde en sık görülen kimyasal zehirlenmelerin başında gelir.

CO Zehirlenmesi Nedir? Soluduğumuz Zaman Vücudumuzda Ne Olur?

CO renksiz, kokusuz ve toksik özellik gösteren bir gazdır. Odun, kömür, gaz gibi yapısında karbon atomu taşıyan yakıtların, ortamda bulunan yetersiz oksijen sebebiyle tam olarak yanmaması sonucu açığa çıkar. Bunun dışında otomobil, jeneratör vs. gibi egzoz çıkışı olan cihazlar da önemli CO kaynaklarıdır. 
Kanımızda O₂ (oksijen) taşımaktan sorumlu olan molekül bir proteindir. Normalde proteinlerdeki hiçbir amino asit zinciri, oksijeni tersinir bağlayacak şekilde uygun değildir. Yani oksijeni hem tutup hem de dokulara bırakabilecek kapasitede olmadıkları için, bu özel transport proteinleri, yapılarında demir bulunan, O₂ bağlama yeteneğine sahip “hem grupları” taşırlar. Bu sebeple bu proteinler “hemoglobin” adını alırlar. Hemoglobinler, eritrosit dediğimiz; dokulara oksijen taşınmasında aracı olan kırmızı kan hücrelerinde (alyuvar) bulunurlar.
Uyku sırasında karbonmonoksit zehirlenmesine maruz kalırsanız, yüzde 99.9 ihtimalle ölürsünüz. Medyada gördüğünüz “bütün aile soba zehirlenmesinden öldü” haberlerinin nedeni budur. O nedenle, eğer ısıtma sisteminiz (doğal gaz veya soba) evinizin içinde yer alıyorsa, bir karbonmonoksit alarm sistemi taktırmanız şarttır.
Şimdi gelelim CO’nun nasıl toksik etki gösterdiğine… Ne oluyor da bu molekül bizi öldürecek etkiler yaratabiliyor?
CO ve O₂’nin bir arada bulunduğu ortamda ikisi de, hemoglobine bağlanmak için yarışırlar. CO, hemoglobin için O₂’den 250-300 kat daha fazla ilgiye sahiptir, yani hemoglobine bağlanma isteği O₂’den hayli fazladır. Bu sebeple hemoglobine sıkıca bağlanır ve bağlandığında da kolay ayrılmaz. Bağlanma sonucu oluşan bu molekül “karboksihemoglobin“dir ve COHb olarak gösterilir. Sağlıklı bir bireyde, toplam hemoglobinin yüzde 1 ya da daha azı bir oranda COHb olarak bulunur. Bunun dışında bu kompleks, sigara içenlerde yüzde 3-8 oranında bulunur. Bu miktardayken bile vücudu olumsuz etkiler. O₂ yerine CO bağlandığı için dokulara giden O₂ miktarında azalma görülmesi en önemli problemlerden biridir. Seviye arttıkça daha da ciddi sorunlar ortaya çıkar. Ölümler genelde COHb seviyesinin yüzde 60’ı geçtiği durumlarda gerçekleşir.
CO bağlanması aynı zamanda hemoglobinin yapısını oluşturan hemoglobin alt birimlerini de etkiler. Hemoglobinin bir kısmına bağlanan CO, diğer kısımlarında O₂’ye olan ilginin artmasına sebep olur. Hemoglobinin bu O₂’ye istekli olan kısmı akciğerlerdeki O₂’yi tutsa dahi, dokulara bunun çok az bir kısmını bırakabilir. Bu da dokuda oksijen kaybına sebep olur.
Bu gibi durumlarda kişiye üç atmosfer basınçta yüzde 100 oksijen verilerek CO’nun hemoglobinden uzaklaştırılması sağlanır. Böylelikle CO zehirlenmesi tedavi edilebilir.

Karbonmonoksitten Zehirlendiğinizi Nasıl Anlarsınız?

Karbonmonoksit zehirlenmesini anlamak güçtür. Eğer uyuduğunuz sırada bu gaza maruz kalırsanız, çok büyük bir ihtimalle hiçbir zaman uyanamadan hayatınızı kaybedersiniz. Çünkü karbonmonoksit kokusuzdur ve solunduğunda kişiyi rahatsız etmez. 
Ancak, eğer uyanıksanız, bazı belirtilerini görürsünüz. Örneğin, hafif bir baş ağrısı hissedersiniz. Bunun yanında yine hafif bir mide bulantısı ve halsizlik de eklenebilir. Yorgun olmamanıza rağmen kalbiniz çok hızlı atmaya başlar ve kusma isteğiniz gelebilir. Bu belirtilerden bazılarını yaşamaya başladıysanız, bulunduğunuz yerde yürümeye çalışın. Eğer dengenizi korumakta güçlük çektiğinizi, yürümekte zorlandığınızı fark ederseniz, bilin ki karbonmonoksit zehirlenmesine maruz kalıyorsunuz.
Bu safhadan sonra vaktinizin oldukça az olduğunu unutmayın. Bir yolunu bulup hemen bulunduğunuz ortamdan, açık havaya veya temiz bir ortama çıkmaya çalışın. Yapabilirseniz, çevrenizden yardım isteyin ve en kısa sürede hastaneye gidin.
Sakın unutmayın! Karbonmonoksit zehirlenmesine maruz kaldığınızda açık havaya çıkıp temiz hava solumaya başlamanız sizin hayatınızı kurtarmaz. Sadece kaçınılmaz sonu biraz ötelemeye yardımcı olur. Hayatta kalabilmenizin tek yolu, acilen hastaneye kaldırılıp tedavi edilmenizdir.

Acilen Tedavi Edilmezseniz Ne Olur?

Halsizlik, mide bulantısı, baş dönmesi ve denge kaybının yanında zihin bulanıklığı yaşamaya başlarsınız. Kendinizi saçma sapan şeyler düşünüp, çevrenizden soyutlanmış biçimde bulursunuz ve uyku isteğiniz ağır basmaya başlar. Bilinciniz yerinde olmadığı için, yere uzanıp uyumaya çalışırsınız ve bir süre sonra bilinciniz kapanır. Bilinciniz kapalı halde bir süre daha hayatta kalırsınız ve bu süre içinde kurtarılmazsanız bir daha asla uyanamaz, ölürsünüz. 
Ve tüm bunlar, yani zehirlenmenin başlaması ile bilincinizi yitirmeniz; 5-10 dk içinde olup biter… O yüzden çoğu insan banyoya girip şofbenden sızan karbonmonoksite maruz kaldığında, hepi topu 10 dk içinde hayatını kaybeder. Karbonmonoksit ile şaka olmaz, ciddiye alın.
Hazırlayan: Devrim Yağmur Durur
Geliştiren: Zafer Emecan
Kaynaklar
David L. Nelson, Michael M. Cox, Lehninger Biyokimyanın İlkeleri, 5.Baskı