Dev Bir Vadinin Evrimi: Doğu Afrika Rift Vadisi Nasıl Yükseldi?

Karalar da evrim geçirmektedir. Şu anda ayaklarımızın altındaki kıtalar ve onların bağlı bulunduğu plakalar, her saniye hareket halindedir. Bu plakalar öylesine devasadır ki ve bu hareketleri öylesine miniktir ki, durduğumuz yerde bunu hissedebilmemiz imkansızdır. Ancak eğer ki uzun vadeli gözlemlerde bulunabilecek olursak, uydulardan çekilen ve on yıllara yayılan fotoğrafları analiz edecek olursak ve daha önemlisi, araziye çıkarak jeolojik incelemelerde bulunacak olursak bu değişimleri bizzat görmemiz mümkündür. Tabii ki, bu hareketleri hissetmenin bir diğer pratik yolu da depremlerdir. Her bir deprem, ayaklarımızın altındaki plakaların hareketinin bir ürünüdür.

Bu hareket, kıtaların da jeolojik bir evrimsel süreç geçirmesine neden olur. Elbette ki bu evrimsel süreç, biyolojik bir evrimle doğrudan kıyaslanamaz. Zira üreme yoktur, genler yoktur, gelecek nesillere aktarılan herhangi bir şey yoktur, hatta seçilim baskısı bile yoktur. Ancak kıtalar, hareket edebilecekleri en kolay yollar boyunca hareket ederler, direncin arttığı noktalarda şiddetli depremler yaratarak parçalanıp daha ufak kısımlara bölünebilirler veya birbirlerine sürtünerek törpülenebilirler. Bu sırada, üzerlerinde taşıdıkları karalar ve okyanus tabanları da kademeli ve yumuşak bir şekilde değişir. İşte evrimi andıran yapısal değişim, bu kademeli ve yavaş farklılaşma sürecidir.

Bu sürecin en ilginç sonuçlarından birini, Afrika'nın doğusunda bulunan Doğu Afrika Rift Vadisi ve onun son birkaç on milyon yıllık evriminde görmekteyiz. Doğu Afrika'nın topoğrafyası (yer yüzeyinin fiziksel biçimi), genel olarak son 30 milyon yıldır büyük bir değişim geçiriyor. Levha ve manto hareketlerine eşlik eden jeolojik süreçler sonucu, bugün Doğu Afrika'da 6000 km uzunluğunda, yüksekliği yer yer 4500 m'yi bulan omuzlarla çevrili Büyük Rift Vadisi dediğimiz jeolojik yapı bulunuyor.

Bu kıtasal riftin oluşum süreci (zamanlaması ve hızı) sadece yerbilimcilerin değil, iklim bilimcilerin, ekolog ve biyologların da son derece ilgisini çeken bir konu. Çünkü bölgedeki böylesi bir topoğrafik değişimin, aynı zamanda bölge üzerine etki eden hava akımlarının davranışlarını değiştirmesi ve dolayısıyla canlılığın evrimini de etkilemesi söz konusu.

Örneğin bölgenin yükselmesiyle özellikle son 8 milyon yılda gitgide kuraklaştığı, bir zamanlar devamlı bir şekilde ekvator boyunca uzanan tropik ormanların yerini savanna dediğimiz çok daha farklı ekosistem dinamiklerine sahip ağaç-ot birlikteliklerinin aldığı düşünülüyor. Aynı dönemde, bölgede insan ve memeli evriminin anahtar türleşme ve yayılma olaylarının da gerçekleştiğini düşünürsek, bu ilişkiler daha da ilginç bir hal alıyor.

Peki bu devasa vadi nasıl oluyor da yükseliyor? Veya yapısal değişimler nasıl yaşanıyor? Kıta ortasında bu tip topoğrafyanın oluşumunda iki tip mekanizmanın işlev gördüğü düşünülüyor:

Birincisi, en tepedeki ana fotoğrafta da görüldüğü gibi, birbirinden ayrılmakta olan iki levha plakasının neden olduğu gerilmeye bağlı mekanik vadi oluşumu. Bu gerilme sonucu tıpkı bir oyun hamurunu iki ucundan tutup çektiğimizde ortasının incelmesi gibi, litosfer (yani kıta kabuğu ve mantonun üst kısmından oluşan Dünya'nın en dışındaki katı katman) de incelmeye başlıyor. Litosfer bu gerilmeye kimi yerlerde kırılmalar ve vadi çökmeleri ile cevap veriyor. Vadiler düşerken, etraflarındaki alanlar bu mekanik serbest kalışın etkisiyle yükseliyor ve kıtasal rift vadileri oluşabiliyor. 

İkinci mekanizma ise, yukarıdaki fotoğrafta gösterildiği gibi, ısı farklılıklarıyla hareket eden manto aktivitesinin neden olduğu kimyasal ve yoğunluksal değişimler sonucu, manto üzerindeki levha plakasının bir kek gibi kabarması ve yine bu stresin neden olduğu litosferdeki kırılmalar, çökmeler-yükselmeler sonucu rift vadisi oluşumu şeklinde özetlenebilir. Doğu Afrika Rift Vadisi'nin oluşumunda her iki mekanizmanın da etkinlik gösterdiği düşünülüyor. 

 Hazırlayan: İstem Fer (Bilimsol)