Teleskop Nedir? Özellikleri, Çeşitleri, Kapsamlı Rehber

Teleskop denilince akla ilk gelen genelde üç ayak üzerinde duran, arkasından gözümüzle baktığımız uzun ince bir tüp ya da gözlemevlerinde yer alan etrafında ne olduğuna anlam veremediğimiz bir sürü ekipmanla donatılmış aygıtlar geliyor. Halbuki birçok türü bulunmaktadır. Seçeceğiniz türü belirleyen esas faktör nasıl bir amaç için teleskop kullanmak istediğinizdir.

Teleskobun en temel iki amacı vardır: Yakınlaştırma yapmak ve daha fazla ışık toplayarak görünmeyen gök cisimlerini görünür hale getirmek. Ticari amaçlarla satılan oyuncak olanlarda (öyle gösterilmeseler de), pek de önemli olmayan yakınlaştırma özelliğine vurgu yapılır. Fakat ışık toplama özelliği daha önemlidir. Çünkü, eğer ışık toplama yeteneği kötüyse, yakınlaştırma yaptığınızda eldeki ışığı kaybeder ve kötü bir görüntüyle karşılaşırsınız. Kaldı ki, çoğu zaman da yakınlaştırmaya ihtiyaç duymaz, hatta istemezsiniz.

Kullanım amacına göre almanız gereken teleskop değişecektir.

Özellikle bir teleskop almaya karar verdiyseniz bu yazıyı baştan sona okumanızı tavsiye ediyoruz. Aksi halde yanlış tercih yapılmanız neredeyse kaçınılmaz olacaktır.

Her ne kadar yakınlaştırma teleskoplarla bağdaşık görünse de çoğunlukla istemediğimiz ya da aramadığımız bir özelliktir.

Teleskop Çeşitleri | Teleskop Nedir?

Temelde üç tipte incelenebilir: Mercekli (refraktör), aynalı (reflektör) ve katadioptrikteleskoplar. Eğer bunları detaylıca merak ediyorsanız doğrudan yalnızca mercekli teleskop veya aynalı teleskopla ilgili başlığımızı aşağıdaki bağlantıdan inceleyebilirsiniz.

• Mercekli teleskop
• Aynalı teleskop

Mercekli Teleskoplar

Mercekli teleskoplar, çoğumuzun zihninde kazınmış olan türdür. Bu türde olanların önünde ışığı toplayan bir mercek bulunur. Aslında en pahalıları olmaları gerekirken, piyasadaki en ucuz olanlar mercekli teleskoplardır. Bu cümleyi kalitenin önemine vurgu yapmak ve muhtemel yanlış tercihlerden korumak için tekrar söylüyoruz:

Kaliteli bir mercekli teleskop oldukça pahalıdır. 

Çoğumuzun aklındaki teleskop modeli mercekli olarak yer ettiği için, piyasada kalitesiz merceklerle donatılmış ticari amaçlı birçok oyuncak teleskop bulunmaktadır. Ne yazık ki, bu hobiye yeni başlayan büyük bir çoğunluk da bunları güzel gayeler için alıp, hayal kırıklığı yaşamaktalar. Bunu yaşamanızı istemiyoruz. O yüzden bütün bilgileri sizin önünüze açık bir şekilde koyuyoruz ki, görün ve doğru tercihinizi yapın. Benzeri fiyatlara alabileceğiniz dürbünler ise amatör astronominin vazgeçilmezidir ve her amatör astronomda bir dürbün muhakkak bulunmalıdır.

Normalde mercekli teleskoplar daha pahalıdır ve mercek çapı büyüdükçe bu fiyat aşırı bir şekilde artar. Bu pahalılığın kaynağı, merceklerde doğal sebeplerden ötürü oluşan kusurları gidermek için bazı eklemeler yapılması gerekliliğidir. Mercekli teleskopların en büyük dezavantajlarından biri olan ışığın farklı dalga boylarında farklı kırınımlara uğraması sonucu renk sapınçları (chromatic aberration) oluşması, görüntüde tatsız renklenmelere sebep olur ve gözlem kalitesini bozar. Ay gibi nesnelere bakarken, Ay'ın etrafında mavi, kırmızı hareler görüyorsanız bu merceğin kalitesizliğinden kaynaklanan renk sapınçlarının bir göstergesidir. İyi mercekler bunun önüne geçen özel yapılara sahiptir ve ne yazık ki daha pahalıdır.

Bunu sadece bir renk bozunumu olarak düşünmeyin. Bu esasında bir odak problemidir. Tüm dalga boylarından ışıklar aynı noktaya düşmeliyken, farklı noktalara düşmektedir. Bu nedenle, görüntü de netliğini yitirmektedir.

Aynalı Teleskoplar

Aynalı teleskoplar ise merceklilere göre çok daha ucuzdur. Ayna çapı büyüdükçe maliyet merceklide olduğu kadar artmaz. Bu yüzden genelde 15 cm'in üzerinde mercekli yerine aynalı türler tercih edilir. 20, 25, 30 hatta 35 cm'lik aynalı kullanan amatörleri görebilirsiniz.

Aradaki ışık toplama kapasitesi farkı, çapın artmasından ötürü ciddi derecede artmaktadır. Elbette burada aynanın yansıtıcılık miktarı gibi faktörler de işin içerisine giriyor, fakat endişelenmeyin. Kaplamadan kaynaklı yansıtıcılık farkı, boyuttan kazanacağınız farkta kıyasla çok zayıf kalmaktadır. Bunun neden böyle olduğunu anlamak için, aşağıdaki "ışık toplama kapasitesi" kısmına göz atmanızı öneriyoruz.

Başta mercek-ayna ikilemine kapılmayın, önemli olan yağmuru bardakla mı toplamaya çalıştığınız yoksa kovayla mı?

En sık tercih edilen teleskop çeşitlerinden biri aynalı teleskop türü olan Newton teleskoptur. Detayları için ilgili yazımız: Newton teleskop nedir?

Katadioptrik Teleskoplar

Katadioptrik teleskoplar ise hem mercekli hem de aynalı sistemi bir arada barındıran türlerine denir. Bunlar da kendi içlerinde tasarımlarına göre çeşitli türlere ayrılırlar (Schmidt-Cassegrain veya Maksutov gibi). İhtiyacınıza göre olanı belirlemek için, konuyu detaylamasına incelemenizi öneriyoruz.

Teleskop Özellikleri ve Bazı Bilgiler

Işık Toplama Kapasitesi

Bir teleskobun veya dürbünün en önemli özelliği ışık toplama kapasitesidir. Gökyüzüne baktığınızda size orada görünmeyen gök cisimlerini gösterebilmelidir. Bu özelliği, teleskobun üzerinde herhangi bir yerinde yazılı olarak bulamazsınız. Bunun temelde tek bir ölçütü vardır: Mercek/ayna açıklığı.

Bir teleskobun merceğinin/aynasının çapı ne kadar büyükse o kadar çok ışık toplar ve bu sayede çıplak gözle görünmeyen sönük gök cisimlerini görebilirsiniz. Bu olay oldukça basit bir prensibe dayanır.

Yıldızlardan bize sürekli olarak ışık gelmektedir, bu ışık her noktaya aynı şiddette düşer. Eğer bu ışığı yağmur damlaları olarak, teleskobunuzun açıklığını da yağmur suyunu doldurmak istediğiniz kap olarak düşünmek isterseniz her şey daha net anlaşılır hale gelecektir. Yağmurlu havada bir bardakla mı daha çok su toplayabilirsiniz, yoksa ağzı geniş olan bir kovayla mı? Elbette kovayla! Çünkü daha geniş bir alanı kaplar ve bu sayede içerisinde daha fazla su birikir.

Gerçekleşen olay da tam olarak budur. Teleskobun merceği/aynası ne kadar büyük bir açıklığa sahipse, o kadar çok ışık toplayacak; bu sayede gözle görünmeyen gök cisimleri görünür hale gelecek, gözle görünenler de daha parlak olacaktır.

Dairenin alanı yarıçapının karesiyle doğru orantılı olarak arttığı için, çap ne kadar büyürse ışık toplama kapasitesi de çok daha fazla artacaktır. Alan, yarıçapın karesiyle orantılı olduğuna göre (Alan = π xr²), açıkça görüyoruz ki; 20 cm'lik bir teleskop aynası 10 cm'lik bir teleskop aynasına göre 4 kat daha fazla ışık toplayacaktır.

20 cm açıklığa sahip bir teleskop, 10 cm açıklığa sahip olana göre 4 kat daha fazla ışık toplayabilir.

Odak Oranı ve Odak Uzaklığı

Bilinmesi gereken önemli parametrelerden biri olan odak oranı, odak uzaklığının mercek/ayna çapına bölünmesiyle elde edilir. Odak uzaklığı ise kabaca adından da anlaşılacağı üzere, odaklanmanın başladığı noktadan bittiği noktaya olan mesafedir. Kabaca böyle bir tanım yapmamızın sebebini, katadioptrik teleskopları düşündüğünüzde daha kolay anlayabilirsiniz. Mercekten aynaya olan mesafe, bunlarda aynı tanımı vermez. Katlanarak ilerlediği için, tüp uzunluğu, kesinlikle odak uzaklığı değildir.

Tüpün uzunluğu ile odak uzaklığı tamamen farklı kavramlardır ve karıştırılmamalıdır.

Örneğin800 mm odak uzaklığına sahip 200 mm çapında aynası olan bir teleskobun odak oranı 800/200=4'tür. Genellikle F/4 olarak gösterilir. Geniş açı gözlemleri yapmak, derin uzay fotoğrafları çekmek isteyenler, genellikle F/3.5 - F/8 arasını tercih eder (bunlara hızlı teleskoplar da denir). Derin uzay gözlemleri için en sık tercih edilen oran F/5 civarıdır (bu bir tam sayı olmak zorunda değildir F/4.9 gibi değerler de olabilir).

F/10, F/15 değerinden sonrası çoğunlukla dar alan gözlemleri yapmanızı sağlar. Yani budaha çok yakınlaştırma demek. Fakat tekrar vurguluyorum, yakınlaştırma her zaman istediğimiz bir şey değildir, hatta çoğunlukla hiç istemeyiz. Böylesine bir odak oranı gezegen fotoğrafçılığında faydalı olacaktır. Ancak geniş alan derin uzay fotoğrafları çekmek istiyorsanız işinizi çileye dönüştürebilir. Fakat bazen derin uzay cisimlerinin açısal boyutları ufak olduğunda, yakınlaştırma da gerekli olabilmektedir.

Göz Merceği (Oküler) ve Yakınlaştırma Hesabı

Göz merceği (oküler), artık göz ile gözlemin gerçekleştiği parçadır. Farklı boyutlarda olurlar ve yaptığınız yakınlaştırma miktarını belirlerler. Genellikle 4 mm, 10 mm ve 25 mm standart olarak kabul edilir. Eğer 800 mm odak uzaklığına sahip bir teleskobunuz varsa 4 mm göz merceği ile 800/4=200 kat yakınlaştırma, 10 mm göz merceği ile800/10=80 kat yakınlaştırma elde edersiniz. Göz merceği (oküler) ile teleskopta yakınlaştırma hesabı yapmak aslında bu kadar basittir.

Bu nedenle eğer baktığınız yeri geniş açıda görmek, az yakınlaştırma yapmak istiyorsanız 40 mm olan göz merceklerini tercih edebilirsiniz. Böylelikle yapacağınız yakınlaştırma çok az olacaktır. Aynı zamanda tek bir mercek üzerinden farklı yakınlaştırmalar elde etmek için ayarlanabilir göz mercekleri de vardır.

Barlow Lens

Barlow lens, yakınlaştırmayı katlar. Örneğin 800 mm odak uzaklığına sahip teleskobunuzda 4 mm göz merceği kullanarak 200 kat yakınlaştırma elde ettiniz, fakat bu sizin için yeterli gelmedi.2x barlow lens kullanarak yakınlaştırmayı 400 kata çıkarabilirsiniz.

Ancak tekrar vurgulamakta fayda görüyoruz, böylesine yüksek yakınlaştırma miktarları kalitesizler için neredeyse imkansızdır. Böylesine bir yakınlaştırma ile yaşayacağınız ışık kaybından ötürü, üstüne bir de amatör ekipmanın getirdiği kalitesizlikle görüntü çamur gibi olacak hatta öylesine sönük olacaktır ki bir şey görmeniz mümkün olmayacaktır.

Ticari amaçlarla satılan ucuz oyuncaklardaki 500 kat 750 kat yakınlaştırma gibi değerler gerçekçilikten çok uzaktır. Neredeyse hiç kimse on binlerce dolarlık ekipmanla bile bu yakınlaştırmalara çıkmaz.

Barlow lensleri 2x-5x arası değerlerde bulmak mümkün. Genelde gezegen astrofotoğrafçılığı yapanlar5x olanı tercih ediyor. Fakat doğabilecek ışık kaybını tolere etmek için oldukça geniş açıklığa sahip teleskoplar kullandıklarını da belirtmekte fayda var.

Teleskopla Elde Edilebilecek Maksimum Yakınlaştırma

Ne kadar yakınlaştırma yapabileceğini hesaplamanın pratik bir yolu bulunuyor.

Agora Bilim Pazarı

Tanrı Matematikçi mi?

Tanrı daima matematik kullanır.

Yukarıdaki sözü Platon söylemişti. Nobel ödüllü Eugene Wigner, “Nasıl olur da matematik doğa yasalarıyla bu denli uyumlu olabilir?” diye sormuştu. Ve yine büyük düşünür Descartes, “Matematiksel olarak kanıtlanamayan hiçbir şeyi doğru olarak kabul etmem!” demişti. Eski çağlardan bu yana tüm bilim insanları, filozoflar, soyut bir disiplinin doğal dünyayı böylesine kolay bir biçimde açıklamasını hayretle karşılamışlardır. Dahası matematik, zamanında bilinmeyen ve bugün varlıkları kanıtlanan atom zerrecikleri ve kozmik fenomenler hakkında da kehanetlerde bulunmuştur.

Matematik bir buluş mudur yoksa keşfedilmiş bir bilinmeyen mi? Einstein’ın iddia ettiği gibi matematik deneyimlerden bağımsız, insan zihninin ürettiği soyut bir kavram olsaydı, içinde yaşadığımız dünyayı böylesine mükemmel ve kesin bir şekilde tarif edebilir miydi? Veya kehanetlerde bulunabilir miydi?

Hubble Uzay Teleskopu Bilim Enstitüsü Başkanı Mario Livio, Pisagor’dan günümüze dek uzanan matematiksel düşünceleri inceleyerek, aklımızı kurcalayan soruları zekice yanıtlıyor. Bu harika kitap, insan zihninin derinlikleri ile bilim dünyası arasındaki ilişkiyi merak edenler için eşsiz bir rehber olacaktır.

Devamını Göster

₺230.00

Satın Al Tüm Ürünler

• Dış Sitelerde Paylaş

Mercek çapı (cm) * 24 = Maksimum yakınlaştırma ya da,
Mercek çapı (inch) * 60 = Maksimum yakınlaştırma

Örneğin; 4" yani 10 cm'lik bir mercekli teleskobunuz varsa elde edeceğiniz maksimum yakınlaştırma miktarı 24*10=240 kattır. Bu formülü kullanarak basit bir yaklaşımla elde edebileceğiniz maksimum büyütmeyi bulabilirsiniz. Teknik olarak bu sınırı aşmanız mümkün, fakat aştığınızda doğru düzgün bir görüntü elde edemeyeceğinizi unutmayın.

Bu yüzden ürün reklamlarında verilen 500x - 750x gibi abartılı ifadelere asla kanmayın. Böylesine büyük yakınlaştırmalar oldukça profesyonel ekipmanlar (çok ciddi meblağlar) gerektirir.

Diagonal Ayna

Bazı teleskoplarda göz merceği yuvası ya da odaklayıcı, tüpün arkasında olduğundan, mercek/ayna yukarı bakarken gözlem yapmak için yere yatmak gerekebilir. Bunun önüne geçmek için L şeklinde, görüntünün geliş doğrultusunu değiştiren bir ayna parçası kullanılır.

Bu ayna ne kadar yansıtıcı olursa o kadar iyidir. Çünkü ayna dahi olsa belirli bir miktarda ışığı soğurduğundan ışık kaybına sebep olacaktır. Kısaca, ne kadar ekstradan ekipman eklerseniz o kadar kayba uğrarsınız. Fakat imkansız pozisyonların vazgeçilmezi olduğundan, kullanmak zorunda kalabilirsiniz. Bunun için endişe etmeyin. Muhtemelen yaşayacağınız kayıp yüzde birler mertebesinde olacaktır. Fakat bir tercih şansınız varsa kullanmamayı tercih etmenizde fayda var. Bu yüzden eğer fotoğraf çekmek istiyorsanız, kamerayı doğrudan teleskoba bağlamanız yeterlidir.

Kundak (Kurgu - Üçayak - Tripod)

Teleskobu ayakta tutan kaideye denir ve oldukça farklı çeşitleri vardır. Bunlardan genellikle en bildiğimiz, fakat pek kullanmadığımız tipte olanı, fotoğrafçıların da kullandığı üçayağa (tripod) benzer kundaktır. Kesinlikle sıradan bir üçayaktan çok daha farklı işlevlere sahiptir.

Alt-Az yani altitude-azimuth tipindeki kundak, ufka paralel ve dik iki eksende hareket eder. Oldukça pratik bir hareket gibi görünse de astrofotoğrafçılık için ciddi sıkıntılar barındırır. Bu yüzden astrofotoğrafçılıkla ilgilenenler, Dünya'nın dönüş eksenine bakan farklı bir koordinat sistemi kullanan ekvatoryal kundakları tercih eder. Sadece gözlem yapmayı hedefleyenler ise, fiyatının da uygunluğu bakımından Alt-Az kundak kullanan Dobson türü teleskopları tercih eder.

Açıkça belirtmekte fayda görüyoruz ki; kundak, sadece teleskobu ayakta tutmaz, onun işlevini de belirler. Bu yüzden en az teleskobun kendisi kadar, hatta kimine göre kendisinden de önemlidir. Çünkü özellikle astrofotoğrafçılıkta iyi bir takip sistemi hayatidir, bu olmadan fotoğraf çekmeniz mümkün değildir. Takip sistemi ise kundağın kendisidir. Bu sebeple kundakları ayrı bir başlık altında detaylı olarak ele aldığımız şu yazımızı okumanızı öneriyoruz (bkz. Kundak sistemleri).

Odaklayıcı

Genellikle kalitesi çok göz ardı edilse de özellikle astrofotoğrafçılık için son derece önemli bir parçadır. Burası göz merceğini yerleştirdiğiniz, görüntü aldığınız bölümdür. Göz merceğini birkaç sanimetre kadar ileri geri hareket ettiren dişli sistemden oluşan bu parça odaklayıcıdır.

Taktığınız optiğe göre görüntünün odağı değişeceği için ileriye geriye giden ve odak yapmanızı sağlayan bu parça oldukça elzemdir. Buradaki temel sorun kötü kalitedeki bir odaklayıcıda üzerine yükün binmesi ve cihazın dönerken farklı ağırlıklarda farklı tepkiler vererek odağı sürekli olarak bozmasıdır.

Bir diğer sorun hassasiyettir. Bu tür optik tasarımlarda hassasiyet son derece önemlidir. Bazı odaklayıcılarda ufak bir el darbesiyle odak inanılmaz şekilde değişirken bazılarında kayda değer bir döndürme yapmanız gerekir. Bunun nedeni dişli sisteminden gelen hareket hassasiyetidir. Odaklayıcı ne kadar hassas olursa, odaklamak o kadar kolay olur ki bir astrofotoğrafçı odaklamanın ne kadar önemli olduğunu oldukça iyi bilir. Odağın çok az dışarısında kalan fotoğraflarda kalite ciddi miktarlarda düşmektedir. Keskin fotoğraflar alabilmek için iyi bir odaklayıcı şarttır.

Go-To Kundaklar

Özellikle astrofotoğrafçılık için teleskobun takip yapması şarttır. Dünya'nın dönüş hareketi dolayısıyla gün ve gece boyunca tüm gök cisimleri gökyüzünde hareket eder. Dolayısıyla baktığınızda gördüğünüz görüntü sürekli değişecektir, yani izlediğiniz yıldızlar veya gök cisimleri bir süre sonra görüntüden çıkar. Yakınlaştırma ne kadar fazlaysa bu o kadar çabuk olur (bkz. Astrofotoğrafçılık)

Astrofotoğrafçılık uzun pozlama temeline dayanır. Yani tek bir fotoğraf karesi saniyeler hatta on dakikalar mertebelerindedir. Kamera bu süre boyunca ışık toplar ve eğer görüntü hareket ederse, yıldızlar çizgi gibi uzama yapacaktır (bkz. Yıldız izi). Bu da işe yaramaz bir veridir, sürekli aynı noktadan gelen ışık aynı noktaya düşmelidir. Bunun için de takip gerekir.

Go-to sistemleri ona gökyüzünün dönüş ekseni olan kutup doğrultusunu tanıttıktan sonra kullanılmaya hazırdır. Bu ayara kutup ayarı (polar alignment) denir. Eğer teleskop hareket ederse bu ayar bozulur, dolayısıyla sistemin stabil olması önemlidir. Rüzgar bile bu ayarı etkilemeye yeter.

Kutup ayarı yapıldıktan sonra kundak ya el kumandasıyla ya da bilgisayardan bağlantı aracılığıyla takibe hazırdır. Gerek bilgisayardan yazılımla gök cismi seçilerek teleskobun ona gitmesi sağlanır gerekse de kumandadan bu bilgi girilerek yapılabilir.

Kısaca Teleskop Nedir ve Teleskop Özellikleri

Bilinmesi gereken bazı temel özellikler ve yaygın yanlışlar:

• Temel işlevi yakınlaştırma yapmaktan ziyade daha fazla ışık toplamaktır.
• Üç temel teleskop türü vardır: Mercekli teleskop, aynalı teleskop ve katadioptrik teleskop.
• Herkes tarafından bilinen uzun tüpler şeklinde olanlar merceklidir.
• Aynalılar fiyat performans açısından çok daha fazla tercih edilir.
• Aynalılarda en çok Newton türü tercih edilir.
• Kaliteli bir mercekli, oldukça pahalıdır.
• Piyasada satılan ucuz mercekliler, çok kötü bir performansa sahiptir ve oyuncak kategorisine girer.
• 500x veya 750x gibi değerler tamamen gerçek dışıdır, bu değerlere ancak on binlerce dolarlık ekipmanla yaklaşılabilir.
• Çok yakınlaştırmadan ziyade daha büyük mercek/ayna çapı aranır.

Teknik özellikler:

• Işık toplama kapasitesini mercek & ayna çapı belirler. Ne kadar büyük olursa o kadar sönük cisimler görülebilir. Esas hedef budur.
• Odak oranı: (Odak uzunluğu / Mercek & ayna çapı) olarak hesaplanır. F/5 ya da F/8 şeklinde ifade edilir.
• Yakınlaştırma miktarı: (Odak uzunluğu / göz merceği çapı) olarak hesaplanır.
• Göz merceği, görüntüyü izlediğiniz optiktir. Çapı ne kadar düşük olursa yukarıdaki hesap gereği yakınlaştırma o kadar fazla olur.
• Yakınlaştırma arttıkça görüntü kalitesizleşir.
• Barlow lens yakınlaştırma miktarını katlar ve odaklayıcı ile göz merceği arasına takılır.
• Diagonal ayna görüntüyü çeşitli açılarda yansıtmak için kullanılır (gözle bakarken yere yatmamak için).
• Teleskopları taşıyan üçayak sistemine kundak denir.
• Kundaklar aynı zamanda go-to dediğimiz mekanik sistemlere sahip olabilir.
• Go-to sistemlerde kumandadan veya bilgisayardan, gözlenecek cisim bilgileri girildiğinde teleskop o noktaya gider ve takibe başlar.
• Takip olmayan bir sistemde Dünya'nın dönüş hareketinden dolayı yıldızlar (ya da diğer gök cisimleri) görüntüden çıkar. Yakınlaştırma ne kadar fazlaysa o kadar çabuk çıkar.
• Go-to sistemlerde takibin gerçekleşmesi için kutup ayarı gibi ayarlar yapılması gerekmektedir.

Hazırlayan:Ögetay Kayalı

Referanslar
1. <http://www.ozscopes.com.au/guides/telescopes-guide/telescope-mounts.html>
2. <https://skyandtelescope.org/observing/skyandtelescope-coms-scope-calculator/>

Bu yazı ilk olarak 30 Haziran 2016 tarihinde yayınlanmıştır.