Evrenden Yaşlı Yıldız Mı Keşfedildi: Methuselah Yıldızı (HD 140283)

Aslında bu yeni bir mevzu değil, yıllardır evrenden yaşlı yıldız bulundu haberi ortalarda dolaşıyor. Ne yazık ki bu haber, evrenin yaşının dahi nasıl hesaplandığını bilmeyen kişilerce ortaya atılan zırvalıktan başka bir şey değil. Elbette evrenden yaşlı bir yıldız keşfedilmedi çünkü evrenin yaşını belirleme (test etme) yöntemlerimizden birisi zaten evrendeki en yaşlı gök cisimlerini aramak. Nedenini anlamak da zor değil, evren oluşmadan yıldız oluşabilir mi hiç... Üstelik olay bununla da bitmiyor; bahsi geçen yıldızın yaş hesaplaması, evrenin yaşından fazla değil. Sadece hata aralığı büyük olduğu için, bu limitin üzerine çıkıyor fakat o yaşta olamayacağını biliyoruz. Nedenleriyle ele alalım.

Haberin Arkasındaki Bilimsel Gerçekler

Birinci olarak, evrenin günümüzde belirlenen yaşını inceleyelim. Standart modele göre yapılan Planck uydusu gözlemlerinin 2015 verilerine göre evrenin yaşı 13.799±0.021 milyar yıl. Buradaki ± (artı-eksi) işareti şunu ifade ediyor: Evrenin yaşı 13.778 ile 13.820 milyar yıl arasında bir yerlerde olmalı. Yani çok çok ufak bir hata payımız var, bu hata payı da elbette yaptığımız ölçümlerden geliyor, elinize bir cetvel alıp bir kalemin boyunu ölçmeye çalışsanız muhtemelen aynı hassasiyeti ancak yakalayabilirsiniz. 13 santimetrelik bir nesneyi 0.21 milimetre hassasiyetle ölçmek demek bu. Elbette iş bir kalemin boyunu ölçmekten çok çok daha zor olduğu için bu hata payı takdire şayan bir değerdir. Bu yaşın nasıl hesaplandığını detaylı olarak şu yazılarımızda bulabilirsiniz (bkz. Evrenin Yaşı Nasıl Hesaplanır?)

İkinci olarak, bahsi geçen Methuselah yıldızının (ya da katalog adıyla HD140283'ün), yaşıyla ilgili hesaplara baktığımızda şunu görüyoruz: 2013'de yayınlanan makalenin özet kısmında yıldızın yaşı 14.46±0.31 milyar yıl olarak bahsedilmiş! Fakat olay bununla bitmiyor, yazı devam ediyor ve özetle diyor ki: "...diğer hatalar da dahil edildiğinde hata payı ±0.8 milyar yıla çıkmaktadır. Bu da evrenin yaşıyla ilgili yapılan gözlemlerle uyuşmakta ve büyük patlamadan hemen sonra oluşmuş olabileceğini göstermektedir".

Başka söze gerek var mı? Çalışmanın başlığında bile Büyük Patlama'dan sonra oluştuğu yazarken, aksi şekilde haber yapanların amacını bir durup sorgulamak gerekiyor. Konuya uzak kişileri böyle bir yanılgıya neden sürüklersiniz?

Yıldızların yaşlarıyla ilgili hesaplamaları yapmak oldukça zordur ve bu tür hesapların hata payı genellikle çok büyüktür. Methuselah için 2013 makalesinde biçilen yaş 14.46±0.80 milyar yıl düzeyinde yani yıldızın yaşı yapılan hesaplara göre 13.64 ile 15.36 milyar yıl arasında bir yerde olmalı.

Evrenin yaşına dair yapılan diğer tüm gözlemler ki bunlar tek bir gözlem değil ve birbirinden bağımsız bir sürü gözlemden oluşuyor; yıldızın yaşının 13.64 milyar yıl değerine daha yakın olması gerektiğini gösteriyor. Zaten makaleyi yazanlar da bunun pekala bilincindeler çünkü hesapların nasıl yapıldığını en iyi onlar biliyor.

Fakat, yazılan yazıları tıklanma alsın (para kazanayım, şöhret yapayım vb.) gibi nedenlerle gerçek dışı haber yapmaktan çekinmeyen kişiler, bunu "evrenden yaşlı yıldız" olarak lanse etmekten de çekinmemektedir. Halbuki yapılan bilimsel çalışma(lar) bunun böyle olmayacağını açıkça belirtiyor! Üstelik başlıklarında kocaman yazıyla! Hadi hepsini geçtim, çok sıradan bir düşünce süzgeciyle!

Bilimi Hafife Almak

Buradaki bir diğer üstüne düşülmesi gereken nokta ise biliminve bilim insanlarının aşırı hafife alınmasıdır. Düşünün, bu insanların çoğu günün 12 saatini çalışmaya ayırıyor ve bu insanlarla röportaj yapacak kadar bile vakti bulamayabiliyorsunuz. Asistanlarıyla görüşebilirseniz ne ala.

Fakat gel gelelim birçok kişi, "evrenden yaşlı yıldız bulunmuş demek ki yapılanlar hatalı" diye düşünebiliyor. Çünkü bilim, dışarıdan ne kadar sağlam temellere dayalı olduğunu yeterince derinden kavratabilmiş değil. Tek bir şeyle, genelgeçer sonuçların yıkılabilmesi, daha olası geliyor. Halbuki bu gündelik hayat için bile çoğunlukla geçersiz bir düşünce biçimidir.

Zaten halihazırda sayısız gözlem yapılmış, teorik hesaplama ortaya sunulmuş durumdayken, üstelik gözlemler tek bir yöntemle değil birbirinden bağımsız birçok yöntemle yapılıyor ve hepsi birbirini doğruluyorken, elbette böyle bir şey düşünmezsiniz. En iyi ihtimalle düşünülecek olan şey, yıldızın yaşına dair yaptığınız hesaplamalarda bir yerde hata olduğudur.

Bilim insanlarının böyle basit bir faktörü göz önünde bulunduramayacağını düşünmek, ne yazık ki ciddi bir yanılgı. Dışarıdan bir göz fark ederken, işin uzmanı bunu düşünememiş olabilir mi? Bu durum, hayatında kafasını suyun altına sokmamış birinin bir olimpik yüzücüye gidip "suyun altında nefes alabilirsin sen neden nefesini tutuyorsun ki" demesinden pek de farklı değildir. Olimpik yüzücünün geçerli bir sebebi olduğu gayet açıktır, öncelikle ona bunu neden yaptığını sormak ve bilgilenmek gerekir. Unutmamak gerek ki en büyük tehlikelerden biri, bilgi sahibi olmadan fikir sahibi olmaktır.

Bu sebeple böyle bir haberle karşılaşıldığında ilk düşünülmesi gereken haberin gerçekliğini sorgulamaktır. Çünkü buradan da görüldüğü üzere, kişisel çıkarlar uğruna birçok insan sizi manipüle etmeye çalışmaktadır. Burada konu sanat da olur, bilim de olur, teknoloji de olur, siyaset de olur, her şey olur. Fakat bilmelisiniz ki bu tür iddiaların altı çoğunlukla boştur.

Bugün evrenin yaşıyla ilgili hesaplamalara dair makaleleri okumaya başlasanız muhtemelen her birini okumak için yıllarca okumaya devam etmeniz gerekirdi. Bunca çalışmayı, tek bir yıldıza dair çalışmayla çöpe atamazsınız, bu durumda olsa olsa yıldıza dair yapılan hesaplarda hata olacağı ilk akla gelmesi gerekendir. Binlercesinin hatalı olması mı akla yatkındır yoksa birinin mi? Üstelik bu biri de diğerlerinin hassasiyetinin yanına yaklaşamayan çok kaba bir ölçüme sahipken...

Hazırlayan:Ögetay Kayalı

Referanslar
1. Bond HE, Nelan EP, VandenBerg DA, Schaefer GH, Harmer D. HD 140283: A Star In The Solar Nighborhood That Formed Shortly After The Big Bang. The Astrophysical Journal. 2013;765(1):L12. doi:10.1088/2041-8205/765/1/L12
Kapak görseli: Digitized Sky Survey (DSS), STScI/AURA, Palomar/Caltech, and UKSTU/AAO

Bu yazı ilk olarak 11 Aralık 2017 tarihinde yayınlanmıştır.