DENEME HAKKINDA BİR YANILGI

Tür olarak deneme, bir Rönesans armağanı. Montaigne gibi kalemi ile öznelliğin dibini de bulsa Bacon gibi nesnellik kaygısını da öne çıkarsa işin bir ucunda bireyciliğin doğuşu var.

Montaigne tabii ki tür için “deneme” kelimesini kullanmamış. O, Fransızca ‘essai’ demiş ki bu kelime kökeni itibarıyla Latince ‘exagium’, ‘exigere’ kelimelerinden gelmekte. Fransa’da ‘essai’ kelimesi, ilk önce Bordeaux Parlamentosu danışmanı tarafından kullanılmış. Deneme kelimesi ise Nurullah Ataç’tan yadigâr. (Bu noktada Ataç’ın ismiyle aynı cümle içinde yadigâr kelimesinin kullanılmış olmasına nasıl da sinirleneceğini, küplere bineceğini gözünüzde canlandırmanızı rica ediyorum.) Türkçede önceleri bunun için ‘bend’, ‘tecrübe-i kalemiyye’, ‘kalem tecrübesi’ gibi terimler kullanılmış, zamanla ‘denemek’ fiilinden türeyen ‘deneme’ terimi yerleşmiş. Deneme türü için tercih edilen kelimeler bir kolaylık vadediyor sanki. Ne yazsan olur yeter ki “dene” der gibi bir algısı var. Sen yazadur kalemin yaza yaza tecrübe kazanır nasılsa rahatlığı veriyor insana. Ne yazsan uyar diyebileceğimiz bir türe dönüşüyor deneme. Oysa deneme türü ile tam tersine hayatla sınanmış, tecrübe edilmiş, bedeli ödenmiş bir yazı türüdür bahsedilen. Rastgele izlenimlerle yazılan savruk metinlere “deneme” demek bu türe yapılan en büyük kötülük. Böylesi metinlere deneme yerine değini dememiz gereken yazarlara kulak vermemiz gerekir bence.

“Deneme nedir?” sorusunun cevabı ise tam tersine bir zorluk içeriyor. Bu yeni bir zorluk da değil. Mesela Cemal Süreya da zorlanmış denemeyi tanımlamaya çalışırken: “Denemenin tanımı biraz da asliye mahkemelerinin tanımına benziyor. Bilindiği gibi, Hukuk Usülü yasalarında, bu mahkemeler ‘öbürlerinin görevleri dışında kalan işlerle uğraşır’ diye tanımlanmaktadır. Oysa en geniş alan yine asliye mahkemelerinde kalır. Bir yazı ‘edebi’ olacak, yani yine de şiir, roman, öykü, eleştiri olmayacak, ayrıca bilimsel kesinlik taşımayacak: işte deneme! Tanımda ‘ne değilse o’ yöntemi uygulanır yani.” demiş şairimiz.

Kusmaya varan samimi iç dökmelerle yahut lirik cümle savrulmalarıyla deneme türü arasındaki sınırı iyi çizmemiz gerekiyor öncelikle. Deneme, ne anlattığından çok nasıl anlatıldığına yani dilin nasıl inşa edildiğine ilişkin incelikler gerektiren bir tür. Üslupsuzluk bu türde kalmayı neredeyse imkânsız kılmakta. Zira “deneme” bir üslup inşası esasen.

“Deneme-yanılma” ikilemi içinde kotarılabilecek bir tür değil deneme.