Uyum Bozucu Dalgınlık Nedir? Hayatı Zorlaştıran Düzeyde Dalgınlıkla Nasıl Başa Çıkılır?

Genel Bilgiler: Patoloji ve Mekanizma

Dalgınlık Bozukluğu olarak da bilinen uyum bozucu dalgınlık (İng: "maladaptive daydreaming"), kişiyi günlük yaşamından; akademik, kişiler-arası veya mesleki fonksiyonlarından alıkoyan aşırı hayal kurma davranışı içeren bir durumdur.^[1] Çoğu zaman, gerçek hayatta yaşanan bazı olayların (sohbet konularının, ses ve koku gibi duyusal uyaranların ve fiziksel deneyimlerin) bu durumu tetiklediği düşünülmektedir.^{[2], [3], [4]}

Uyum bozucu dalgınlık, ilk olarak İsrail Haifa Üniversitesi'nden Prof. Dr. Eliezer Somer tarafından tespit edilmiştir.^[5] Ancak uyum bozucu dalgınlık, Ruhsal Bozuklukların Tanısal ve İstatiksel El Kitabı'nda (DSM) baskısında henüz bulunmamaktadır ve psikiyatristler arasında bu durumun geçerli bir rahatsızlık olduğu henüz kabul edilmemektedir. Dolayısıyla rahatsızlığın henüz resmi olarak kabul edilen bir tanısı ve tedavisi de yoktur ve psikiyatrik geçerliliği de tartışmalıdır.^{[6], [7]}

Buna rağmen bazı uzmanlar, kişinin günlük yaşamı üstünde ciddi etkileri bulunan, gerçek bir bozukluk olduğunu ileri sürmektedirler.^{[2], [8], [9], [10], [11]} Ayrıca her ne kadar anekdotal anlatılar bilimsel kanıt değeri taşımasa da, özellikle de internet üzerinde "maladaptif dalgınlık" veya kısaca "MD" terimini benimsemiş ve benzer sorunları yaşadığını paylaşan çok sayıda forum, grup, vb. bulmak mümkündür (örneğin: Daydream In Blue ve Wild Minds Network).^[1]

Hayal Kurma ile Uyum Bozucu Dalgınlık Arasında Ne Fark Var?

"Gündüz düşleri" olarak da bilinen hayal kurma, hayatımızın normal bir parçasıdır. Bazen can sıkıcı olabilseler de, genellikle hoşturlar. Bizi yapmamız gereken görevlerden uzaklaştırırken, gelecekteki olayları planlama, kendimizi can sıkıntısından kurtarma, hayat hikayemizde anlam bulma ve yaratıcılığımızı artırma gibi çeşitli faydalar sunarlar.^[12]

Uyum bozucu dalgınlık da ilk etapta hoş olsa da, şiddet, güç, kontrol, seks, esaret veya kurtarma ve kaçış senaryoları gibi temaları içermesi daha olasıdır. Geleneksel hayallerden farklı olarak, uyum bozucu dalgınlık genellikle "fantezi" alanına girer.

Son olarak, normal hayal kurma tamamen zihinde gerçekleşirken, uyum bozucu dalgınlık genellikle tekrarlayan hareketler, yüz ifadeleri veya sözlü ifadelerin eşlik ettiği, sürükleyici bir deneyimdir.

Belirti ve Semptomlar

Uyum bozucu dalgınlığa sahip olduğu iddia edilen kişi, bozukluğun bir veya daha fazla semptomuna sahip olabilir; fakat tüm belirtileri göstermek zorunda değildir. Yaygın semptomlar arasında aşağıdakiler örnek verilebilir:^{[2], [13]}

• Kendi karakterlerine, olayın geçtiği yere, olay örgüsüne ve diğer ayrıntılı hikaye benzeri özelliklere sahip son derece inandırıcı hayaller,^{[6], [7], [13]}
• Gerçek olayların tetiklediği hayaller,
• Günlük işleri tamamlamada çekilen zorluk,
• Gece uyumakta çekilen zorluk,
• Hayal kurmaya devam etmeye karşı duyulan karşı konulmaz arzu,
• Hayal kurarken kendini tekrarlayan hareketlerde bulunma,
• Hayal kurarken yüz ifadeleri yapma,
• Fısıldayarak ve konuşarak hayal kurma,
• Dakikalarca, hatta saatlerce süren hayaller kurma.

Komplikasyonlar

Uyum bozucu dalgınlık çekenlerin kurdukları hayaller o kadar sürükleyici ve uzun olabilir ki, kişi çevresindeki dünyadan kopar ve bu durum, kişinin ilişkilerini, iş veya okul performansını, uykusunu ve günlük yaşamını olumsuz etkiler. Tıp öğrencileri üzerinde yapılan araştırmalar, uyum bozucu hayal kurma sebebiyle öğrencilerin not ortalamalarında önemli bir düşüş bildirdiklerini bulmuştur.^[14]

Uyum bozucu dalgınlığı olanlar, günlerinin 4.5 saatini hayallere dalmış şekilde geçirebilirler. Kendi iç dünyalarına o kadar kapılabilirler ki, gerçekliğe dönmeleri zorlaşır. Hayallerinin her şeyi tüketen, sürükleyici doğası nedeniyle insanlar, gerçek dünyadaki ilişkilerini ve sorumluluklarını ihmal ederek duygusal sıkıntıya düşebilirler.^[15] Ne yazık ki, güçlü hayal kurma arzusuna rağmen, insanlar bunu yaptıktan sonra genellikle duygusal olarak daha kötü hissederler.^{[16], [17]}

Genel olarak, uyum bozucu olan ve olmayan şekilde hayal kuran kişilerin uyku sorunları yaşaması daha olasıdır.^[18] Yetersiz uyku; kişinin odaklanma, konsantre olma ve dikkat etme yeteneğini bozan uyku yoksunluğuna neden olabilir - ki bunların hepsi, aynı zamanda uyum bozucu dalgınlığın belirtileridir. Bu durum, rahat uyunmayan bir gecenin ardından neden uyum bozucu dalgınlığa daha meyilli olunduğunu açıklayabilir.

Uyum bozucu dalgınlığın bir başka belirtisi olan dissosiyasyon da uyku bozukluklarıyla ilişkilidir. Son olarak, kaygı ve depresyon gibi uyumsuz hayal kurmayla bağlantılı bazı zihinsel sağlık koşulları da kötü uyku ile ilişkilidir.

Hastalıkla İlişkili Genler, Etken Faktörler ve Risk Faktörleri

Uyum bozucu dalgınlığa neyin sebep olduğu henüz bilinmemektedir; ancak travma ile başa çıkmanın bir yolu olarak gelişebileceği düşünülmektedir:^[19] İç dünya, dışarıda yaşanan deneyimden daha güvende hissettirebilir. Örneğin, uyum bozucu dalgınlık sorunu yaşayan kişilerin, COVID-19 sürecindeki karantinalar sırasında kendilerini bu davranışı daha sık sergilerken buldukları raporlanmaktadır; çünkü bu kişiler, hayal kurma dürtülerini daha az kontrol edebildiklerini hissetmişlerdir ve hayallerinin canlılığı yoğunlaşmıştır.^{[6], [20], [21]}

Uyum bozucu dalgınlık yaşayan insanlar aynı zamanda dikkat eksikliği ve hiperaktivite (ADHD), depresyon ve obsesif kompulsif bozukluk (OCD) da deneyimleyebilirler (uyum bozucu dalgınlık yaşayanların yarısından fazlasında bir diğer zihinsel sorun bulunmaktadır).^{[1], [22]} Uyum bozucu dalgınlık henüz resmî bir psikiyatrik sorun olarak tanımlanmadığı için, diğer psikiyatrik durumlar ile aralarındaki ilişki hâlen gizemini korumaktadır.

Teşhis Yöntemleri

Uyum bozucu dalgınlığı teşhis etmek için kullanılan evrensel bir yöntem olmamakla birlikte, Prof. E. Somer, bir kişinin bu bozukluğu yaşayıp yaşamadığını belirleyen Uyum Bozucu Dalgınlık Ölçeği'ni (İng: "Maladaptive Daydreaming Scale" ya da kısaca "MDS") geliştirmiştir.^{[23], [24], [25], [26]} Uyum Bozucu Dalgınlık Ölçeği, uyum bozucu dalgınlığın 5 temel özelliğini derecelendiren, 14 parçalı bir ölçektir:^[27]

• Hayallerin içeriği ve kalitesi (detayı),
• Kişinin hayallerini kontrol edebilme yeteneği ve rüya görme dürtüsü,
• Hayal kurmanın verdiği sıkıntı miktarı,
• Hayal kurmanın kişi tarafından algılanan faydaları,
• Hayal kurmanın, bir kişinin günlük aktivitelerini gerçekleştirmesini ne kadar etkilediği.

Buna ek olarak kişiler, uyum bozucu dalgınlığı ne sıklıkla yaşadıklarını da derecelendirirler.

Uyumsuz bozucu dalgınlık, genellikle bir psikoz türü olan şizofreni olarak teşhis edilir. Bu, şizofreni hastalarının gerçekliği hayal dünyalarından ayırt edememelerinden kaynaklanmaktadır; fakat Somer, uyum bozucu dalgınlığı olan insanların, hayallerinin gerçek olmadığının farkında oldukları için bunun bir psikoz olmadığını belirtmektedir.

Tedaviler veya İdare Yöntemleri

Bu bozukluğun henüz resmi bir tedavisi yoktur; ancak bir çalışmada araştırmacılar, obsesif kompulsif bozukluğun tedavisinde kullanılan fluvoksaminin (Luvox) uyum bozucu dalgınlığa sahip olan bir kişinin hayallerini kontrol etmede etkili olduğunu keşfetmişlerdir.^[28]

Bu bozukluk günlük yaşamınıza müdahale edebilir. Bu durumla başa çıkmak için ihtiyaç duyduğunuz yardımı almak sizin için zor olabilir. Öte yandan bu bozukluğu yaşayan başka insanların rahatsızlıklarıyla nasıl başa çıktıklarını öğrenme amacıyla bir destek grubuna katılmak, uyum bozucu dalgınlığınızı uzak tutmanızı kolaylaştırabilir. Uyum bozucu dalgınlığı olduğunu düşünen kişilere, genel olarak şu önerilerde bulunulabilir:^[14]

1. Uyku kalitenizi artırın. Bunu başarabilmek için:
2. Haftanın her günü aynı saatte yatıp kalkmaya çalışın.
3. Her gün en az 7, mümkünse 8 saat uyuyun.
4. Yorucu bir günün ardından, uykuya yavaşça dalmanızı sağlayacak bir rutin edinin.
5. Düzenli egzersiz yapın ve sağlıklı beslenin.
6. Gün boyunca yorgunluğunuzu azaltın. Bunu yapmak ilk etapta zor olabilir; ancak:
7. Yeterince Güneş ışığına maruz kaldığınızdan emin olun (özellikle de sabahları).
8. İhtiyaç duyduğunuzda kafein tüketin; ancak günde 400 miligramı geçmeyin.
9. Uykudan 6 saat önceki zaman diliminde kahve içmeyin.^[29]
10. Semptomlarınızı anlayın. Uyum bozucu dalgınlık geçirdiğiniz bir günden önce neler yaptığınızı bir not defterine veya telefonunuza not alın.^[18] Bunları tespit ettikten sonra, onları tek tek eleyerek hangilerinin sizde uyum bozucu dalgınlığa sebep olduğunu tespit edin.
11. Destek alın. Semptomlarınızı güvendiğiniz kişilere (örneğin ailenize ve arkadaşlarınıza) açın. Eğer onlar durumu bilirse, kendilerini bilerek umursamadığınızı sanmazlar ve bu da ilişkilerinizi zora sokmamış olur. Ayrıca daldığınızı gördüklerinde gerçekliğe dönmenize yardımcı olabilirler.
12. Terapi almayı düşünün. Elbette, bir psikolog veya psikiyatrist size yardımcı olabilecek ve dalgınlığınızın uyum bozucu olup olmadığını tespit etmenizi sağlayacaktır. Ayrıca uyum bozucu dalgınlığı tetikleyen unsurun ne olduğunu tespit etmenizi de kolaylaştırabilir. Bunlar tespit edildikten sonra, onlarla nasıl baş edebileceğinizin yollarını da öğrenmenizi sağlayabilirler.

Görülme Sıklığı ve Dağılımı (Epidemiyoloji)

Uyum bozucu dalgınlığın popülasyonda ne sıklıkla görüldüğü henüz bilinmemektedir.^[7]