Şık

Hüseyin Rahmi Gürpınar (1864 – 1944), Türk edebiyatının en üretken ve en çok okunan romancılarından biridir. Osmanlı’dan Cumhuriyet’e uzanan dönemde yaşamış, toplumsal sorunları hiciv ve mizah yoluyla dile getirmiştir. Tanzimat sonrası Türk romanının gelişiminde önemli bir yere sahiptir. Gürpınar’ın eserlerinde dikkati çeken en temel özellik, toplumsal hayatı bütün çıplaklığıyla gözlemlemesidir. Dönemin İstanbul’unu, mahallelerini, gündelik yaşamını, geleneklerini, batıl inançlarını, kadın-erkek ilişkilerini romanlarına taşımış ve bu yönüyle adeta bir “toplum fotoğrafçısı” gibi davranmıştır. Onun romanlarında sadece bireyler değil, bir bütün olarak Osmanlı toplumunun dönüşüm sancıları yansır. Dil ve üslup açısından, dönemin Servet-i Fünun ve Edebiyat-ı Cedide yazarlarına göre daha halkçı ve sade bir çizgi izlemiştir. Okuyucuyla doğrudan bağ kurmayı amaçlayan üslubu sayesinde eserleri geniş kitleler tarafından okunmuştur. Bu nedenle “halk için roman yazan” yazarlar arasında anılır. Hüseyin Rahmi, hayatı boyunca yüzü aşkın eser kaleme almış, roman, hikâye ve tiyatro türlerinde yazmıştır. Onun en önemli katkılarından biri de, romanı İstanbul’un sıradan insanlarının gündelik yaşamına açmasıdır. Bu yönüyle Batılı romancıların natüralist ve realist anlayışlarına yaklaşmıştır. 1944 yılında Heybeliada’da vefat eden Gürpınar, ardında hem edebî değeri hem de toplumsal eleştirileri bakımından hâlâ güncelliğini koruyan çok sayıda eser bırakmıştır. Bugün Türk romanının erken dönem klasik yazarlarından biri kabul edilmektedir.

Şık romanında merkezdeki karakter Şöhret Bey, genç yaşta alafranga hayata özenen, ama bu özentisini içtenlikli bir kültürel dönüşüm yerine yalnızca kılık kıyafet, süs, konuşma ve gösteriş üzerinden yaşayan biridir. Batılı görünmeyi, pahalı giysiler giymek, Fransızca kelimeler serpiştirmek, kadınlarla “modern” ilişkiler kurmaya çalışmak gibi dışsal davranışlarla sınırlar. Ancak bilgisi yüzeyseldir, edebiyattan, kültürden ve görgüden yoksundur. Romanın olay örgüsü, Şöhret Bey’in çevresiyle ilişkileri üzerinden gelişir. O, kendisini “modern ve şık” göstermek isterken toplum içinde gülünç duruma düşer. Örneğin kadınlara yaklaşma çabaları, sürekli kendini beğendirme telaşı, içinde bulunduğu çevrede dedikodu ve alaya sebep olur. Hüseyin Rahmi, bu sahneleri hem mizahi hem de eleştirel bir dille aktarır. Romanda yan karakterler de toplumsal tiplerin birer yansımasıdır. Şöhret Bey’in ailesi, onun davranışlarını yadırgar ama müdahalede bulunmakta yetersiz kalır. Çevresindeki gençler, bir kısmı ona hayranlık duyar gibi görünür, ama çoğu aslında onunla alay eder. Kadın karakterler, Şöhret Bey’in yapmacıklığını fark eder, onun samimiyetsizliğini hisseder. Romanın temel meselesi, yanlış Batılılaşmadır. Tanzimat sonrasında hızla değişen Osmanlı toplumunda, Batı’dan gelen yenilikler doğru anlaşılmadığında yalnızca bir “züppelik” haline dönüşmektedir. Şöhret Bey, bu eğilimin karikatürize edilmiş bir örneğidir. Hüseyin Rahmi, Batılılaşmanın köklü bir eğitim, kültür ve ahlaki dönüşümle olabileceğini vurgular. Sonlara doğru Şöhret Bey’in çabaları sonuçsuz kalır. Onun “şık” görünme tutkusu, saygınlık kazandırmak yerine toplumun gözünde değer kaybettirir. Romanda kesin bir dramatik kapanıştan çok, karakterin gülünç hâlleri üzerinden toplumsal bir hiciv yaratılır.