Neden bazı hayvanlarda üreme mevsimle sınırlıdır?

Memeli hayvanların hemen hepsinde bazı cinsel döngüler mevcuttur, bu döngüler dahilinde çiftleşme dönemleri belirlenir. Buna estrous cycle (östrus döngüsü) denir.

Östrus Döngüsü, temel olarak 4 kısımdan ve alt kısımlardan oluşur: Proestrus, Estrus, Metestrus, Diestrus. Bunlara kısaca bakacak olursak, Proestrus döneminde dişilerin yumurtalıklarındaki foliküllerden bir ya da birkaçı büyümeye başlar. Her türde gelişen folikül sayısı farklıdır. Bu faz 1-3 hafta arası sürer. Östrojen hormonu etkisinde uterus gelişmeye başlar. Bazı hayvanlarda vajinadan kan gelimi gözlenebilir. Ancak dişi, bu etapta üremeye hazır değildir.

Estrus döneminde dişi, kaba tabiriyle, "ateşli", bilimsel tabiriyle ise "çiftleşmek için istekli" duruma gelir. Gonadotropik hormonların etkisi bu noktada başlar ve foliküllerin gelişimi sırasında, bu dönemde, östrojen miktarı en üst düzeye çıkar. Vücutta fizyolojik ve gözlenebilir değişimler olur ve dişi, cinsel olarak hazır hale gelmeye başlar. Bu noktada, ilginç bir şekilde lordosis refleksi denen bir olay sebebiyle, dişiler arka ayaklarını havaya kaldırmaya ya da bükmeye meyilli olurlar. Bu, dişi insan türünde sıklıkla gözlenebileceği gibi, diğer memelilerde de gözlenebilir. Bu noktada ilginç bir durum karşımıza çıkar: Bazı türlerde, yumurtanın yumurtalıktan ayrılıp kanala düşmesi, kendiliğinden olurken (inek ve insanda olduğu gibi), bazı türlerde bu cinsel birleşme olduktan sonra gerçekleşir (örneğin kedilerde). Yani yumurtanın kanala bırakılması (ovulation), cinsel birleşmenin (copulation) gerçekleşmesi ile olur. Eğer kedi gibi cinsel birleşmeyele tetiklenen ovulasyon durumu olan hayvanlarda, cinsel birleşme gerçekleşmeze, Estrus dönemi günlerce sürebilir, ta ki birleşme gerçekleşene kadar.

Metestrus döneminde östrojen salgısı azalır ve corpus luteum denen yapının aktif hale gelmesiyle yüksek etkinlikteki bir hormonal dönem başlar. Progestrone hormonu salgılanmaya başlar. Yaklaşık 1-5 gün sürer. Östrojen seviyesinin düşmesine bağlı olarak, bazı türlerde kanama gözlenebilir.

Diestrus döneminde ise progesterone hormonu düzeyi maksimuma çıkar. Bu sırada, gerek cinsel birleşmeyle tetiklenen ovulasyon sonucu, gerekse de otomatik olarak gerçekleşen ovulasyon sonucu, spermlerin yumurtayla birleşmesi (döllenme) gerçekleşmezse, corpus luteum'un etkisiyle cinsel döngü durdurulur ve iptal edilir. Bu dönemde kalınlaşan yapılar vücut dışına atılır ve kanamanın en şiddetli görüldüğü yer bu kısımdır.

İşte bu dönemler, türden türe oldukça değişebilmektedir. Genellikle göreceli olarak küçük olan hayvanlarda, östrus döngüsü daha sıklıkla tekrarlanır. Hayvanın ebatları büyüdükçe, döngünün tekrarlanması seyrekleşir. Kedilerde bu dönem 3 ila 7 hafta arası sürebilir. Ayrıca evcilleştirmenin etkisinde bu dönemlerin süreleri değişebilir.

Bazı türler, bir senede birden fazla defa bu döngüye girebilirler. Kedi, inek, evcil domuz ve insan, bu hayvanlardan bazılarıdır. Bunlara polyestrous hayvanlar denir. Mevsimlere göre cinsel döngüleri değişen veya belirli mevsimlerde çiftleşen türlerde ise, bir mevsim içerisinde (yani yaklaşık 2-4 aylık sürede) birden fazla kez döngüye girilebilir. Örneğin günlerin daha kısa olduğu sonbahar-kış döneminde cinsel olarak aktif olan hayvanlar; koyun, keçi, geyik, tilki ve benzeridir. Günlerin uzun olduğu dönemlerde aktif olan hayvanlara örnek olarak ise atlar ve hamsterlar olarak gösterilebilir.

Bazı hayvanlarda döngüye yılda sadece 2 kez girilir (diestrous). Bu hayvanların en güzel örneği, köpeklerdir.

Birtakım hayvanlar ise, döngüye senede sadece 1 defa girer. Bu hayvanlara örnek olarak, ayıları, bir grup tilkiyi, kurtları verebiliriz.

Bir grup hayvan ise bu döngüye hiçbir zaman girmezler ve herhangi bir anda cinsel birleşimde bulunabilirler. Bu hayvanların en bilineni, tavşanlardır.

Kedilerin Östrus Döngüsü'nün, "ateşli" kısmı olan estrus dönemi, 14-21 gün sürer ve ovulasyon, cinsel birleşmeyle tetiklenir. Eğer cinsel birleşme olmazsa, kediler interestrus denen bir bekleme dönemine girer ve yumurtaları vücuttan atmazlar, ta ki bir birleşme olana kadar. Eğer cinsel birleşme olur; ancak gebelik gerçekleşmezse, döngüye 3 haftada bir tekrar girilir. Aslen kediler polyestrus hayvanlardır ve döngüye senede birkaç defa girebilirler.

Kedilerde "ateşli" estrus dönemi genellikle ilkbaharda başlar ve sonbaharın sonlarında sona erer. Bu dönemler, her 2 haftada bir tekrarlanır ve her biri 4-7 gün sürer. Bu sürede, birden fazla erkek, dişiye çekilecektir. Erkekler, dişi için mücadele ederler ve kazanan, dişiyi alır. Kediler, ilk önce kazanan erkeği reddeder, ancak zamanla erkeğin yaklaşmasına izin verirler. Dişiler, bu dönemde oldukça sık bir şekilde inleme ve bağırma davranışı gösterebilir, ayrıca erkekle birleşme sırasında da acı belirtisi olarak bağırabilirler. Bunun sebebi, erkeğin penisinde bulunan çıkıntılardır. Bu çıkıntılar, dişiye bir miktar acı vermekle birlikte, ovulasyonu tetikler. Ayrıca bu geriye dönük çıkıntılar, daha önceki bir çiftleşme sonrası kalan spermleri temizler. Dişi, çiftleşme sonrası vajinasını temizler ve eğer bu dönemde bir erkek çiftleşmek isteyecek olursa, saldırgan ve hırçın tavırlar sergiler. Çiftleşmeden 20-30 dakika sonra, döngü tekrar başa sarılır ve dişi, yeniden çiftleşmek için hazırlanır.

Kedilerde birden fazla ve bu kadar sık çiftleşmenin olma sebebi, ovulasyon çiftleşme ile tetiklendiği için, ilk çiftleşme olana kadar yumurtanın kanallarda bulunamamasıdır. Hatta kimi zaman ilk çiftleşmede ovulasyon tetiklenemez. Böylece, daha sonraki çiftleşmelerde üreme şansı çok daha yüksektir. Ayrıca bir kedinin doğurduğu yavruların babaları, farklı farklı olabilir, çünkü döngü çok hızlı bir şekilde tekrarlanır ve farklı yumurtalar, farklı spermlerle döllenebilir.

Evrimsel olarak bu dönemin neden ilkbahar dönemine geldiğine bakacak olursak; muhtemelen çiftleşmenin gerçekleşebileceği ılık mevsimlerin bu zamana denk gelmesini sebep olarak gösterebiliriz. Zira kediler, doğal ortamları olan sokaklarda veya parklarda çiftleşebileceklerdir (kedilerin evcil hayvanlar olduğunu unutmayalım) ve bunu, soğuk kış günlerinde yapamazlar. İnsanların, Mart Ayı'nı özellikle fark etmelerinin sebebi ise, daha çok algıda seçiciliktir. Zira kediler kış ayı hariç bütün mevsimlerde çiftleşebilirler, ancak uzun bir kışın ardından, kedilerin ilk çiftleşmeye başlaması, muhtemelen insanların ilgisini çekmektedir. Halbuki yazın veya sonbaharın başlarında çiftleşen kediler de bolca görülebilmektedir. Ancak bunlar, artık kedilerin çiftleşmesine alışmış insanların dikkatini çekmez. Benzer şekilde, yaz aylarında birçok kedi çiftleşme sürecini tamamlayacağı ve yavrularının bakımına odaklanacağı için, kışa yaklaşılan zamanlarda çiftleşen kedi sayısı da azalmaktadır. Bu yüzden insanların çiftleşen kedi görme sıklığı da azalacaktır.